هر نسل در نقاط مختلف دنیای دیجیتال به جستجوی بخشهایی از گذشته خود میپردازد. به نظر میرسد که در میان چالشهای اقتصادی و سیاسی، مرور خاطرهها به مکانی آرام برای مردم خسته تبدیل شده است.
این تمایل به یادآوری نهفته حاکی از وجود مسائلی عمیقتر است: جامعهای که در جستجوی آرامش است، به گذشتهای پناه میآورد که از تنشهای کنونی برخاسته است. در واقع، نوستالژی به عنوان یک حس، یک نوع مقاومت فرهنگی است که در پاسخ به ناکامیهای جمعی بروز میکند.
نوستالژی به معنای «درد بازگشت» شامل آرزوی دیدن دوباره چیزهایی است که دیگر در دسترس نیستند. هنگامی که این حس به سطح اجتماعی میرسد، به شکل دفاعی در میآید. جوامعی که در طراحی آینده خود ناموفق هستند، به ارزش نهادن به خاطرات و الگوهای گذشته روی میآورند. در چنین فضایی، هرچه آینده مبهمتر میشود، شیرینی گذشته بیشتر نمایان میشود.
در روانشناسی، این موضوع به نوعی فرافکنی تاریخی شناخته میشود که در آن جامعه ناراحتیهای حال را به یادآوری دوران خوش گذشته منتقل میکند. در این حالت، افراد سعی میکنند با یادآوری رویدادهای گذشته، آرامش ذهنی پیدا کنند.
دهه ۶۰ برای جوانان امروز به نماد سادگی و صمیمیت تبدیل شده، در حالی که آن زمان با محدودیتها و سختیها خود گذشت. این تصویر به طور جمعی تصفیه شده و با حذف تلخیها به نمادی از پاکی تبدیل شده است. چنین روندی در بازنمایی تاریخ معاصر ایران همانند دورانهای مختلف تاریخی دیگر نیز صادق است.
نوستالژی به یک نوع عمل فرهنگی محسوب میشود که با هدف تسکین دردهای امروزی است. بدین ترتیب، گذشته به بدل دارویی آرامبخش تبدیل میشود.
رسانهها نیز به این تمایل دامن میزنند و برنامههای مختلفی را برای بازسازی خاطرات گذشته پخش میکنند. این روند به ظاهر مثبت است؛ اما زمانی مشکلزا میشود که یادآوری گذشته به گزینهای برای فرار از مسئولیتهای حال تبدیل شود.
نوستالژی در ایران تنها یک احساس نیست، بلکه یک استراتژی فرهنگی ناخودآگاه است که جامعهای با تجربیات دشوار، به هدف حفظ تعادل روانی به آن پناه میبرد. این پناهگاه نشاندهنده نوعی مقاومت فرهنگی است، به معنای حفظ معناهایی درونی در شرایط نامناسب کنونی.
در این حس نوستالژیک نوعی نافرمانی پنهان وجود دارد. وقتی روزهای کنونی چالشبرانگیز به نظر میرسند، یادآوری دوران خوش به نوعی اعتراضی نرم به وضعیت موجود محسوب میشود.
این میل به یادآوری نه تنها در زندگی روزمره، بلکه در سیاست، اقتصاد و سبک گفتگو نیز مشهود است. سیاستمداران اغلب از «روزهای طلایی گذشته» یاد میکنند و جوانان حسرت «دوران وفا» را میزنند.در جامعه امروز، جوانان به یادآوری «صفا و صمیمیت گذشته» پرداخته و هر گروه، خاطرات خاصی از دوران قدیم ایجاد کردهاند. این خاطرات به نوعی رؤیای جمعی تبدیل شدهاند که ممکن است موجب فرار از واقعیتهای کنونی شود.
به این ترتیب، نوستالژی از حالت مثبت خود خارج شده و به فرافکنی تاریخی تبدیل میشود؛ به عبارتی، مشکلات معاصر را به تاریخ نسبت میدهیم تا از مسئولیت شانه خالی کنیم. در این حالت، یادآوری خاطرات جای واقعیت را میگیرد.
فاصله باریکی میان «یادآوری» و «فرار به گذشته» وجود دارد. یادآوری به معنای تحلیل تجربیات برای درک بهتر حال است، در حالی که فرار به معنای پنهان شدن در سایه خاطرات و انکار وضعیت فعلی است. این تفاوت، فرهنگ فعال را از فرهنگ ساکن متمایز میکند.
اگر نوستالژی همراه با تفکر باشد، میتواند منجر به توسعه هنر و احیای فرهنگی شود. اما در صورتی که بیتفکر باشد، به بازسازیهای بیمعنا و تقلید سطحی تبدیل میگردد.
راه درست، تبدیل گذشته به منبع خلاقیت به جای پناهگاه است. نوستالژی میتواند ابزاری برای نوآوری فرهنگی باشد، مشروط بر اینکه هدف آن ساختن آینده باشد و نه فرار از حال.
ما باید تعمیرات ذهنی کنیم به جای بازسازی ظاهری. درک روح دوران گذشته، که شامل ایستادگی و صداقت است، میتواند به پیوست فرهنگی جاری در جامعه بدل شود.
در حقیقت، جامعهای زنده خواهد بود که نه گذشتهاش را فراموش کند و نه در آن ماندگار شود، بلکه آن را به پل ارتباطی برای ایدههای نو تبدیل کند.
علاقه به یادگیری از خاطرات طبیعی است؛ اما مرز میان نجات و فرار بسیار نازک است. افراط در نوستالژی ممکن است به راحتی کاذب و عدم فعالیت جمعی منجر گردد. در حالی که توجه به خوبیهای گذشته افزایش یافته، کمتر بررسی میشود که چرا آن خوبیها از بین رفته است.
پرسش اصلی این است که نه چگونه به گذشته بازگردیم، بلکه چرا نتوانستهایم ادامه دهیم. نوستالژی به شکل یادهای دلپذیر نمایان میشود، اما در حقیقت، آینهای از ترس از تکرار ناکامیهاست. شناخت این آینه میتواند پایهگذار پیشرفت فرهنگی باشد.
نسلی که توانایی درک خاطرات را داشته باشد ولی در زنجیر آن نماند، میتواند با امید به آینده قدم بردارد. و زمان آن فرارسیده که در میان این یادآوریهای مکرر، جملهای نو در فرهنگمان ایجاد کنیم: «یاد آن روزها به خیر، اما بیایید آینده را بسازیم».
