ایران در حال حاضر در یکی از دشوارترین دورانهای خود در زمینه منابع آبی قرار دارد. این وضعیت بهدلیل خشکشدن تالابها، کاهش رطوبت هوا، افت پوشش ابر و تشدید فرونشست زمین، نگرانیهای زیادی درباره آینده اقلیم کشور به وجود آورده است. تالابهایی که در گذشته بهعنوان منابع حیات فلات ایران شناخته میشدند، اینک به زمینهای نمکی یا گودالهای خشک تبدیل شدهاند که نه تنها قادر به تولید رطوبت نیستند، بلکه تعادل دمایی و اکوسیستمی مناطق را نیز به خطر انداختهاند. تخریب این زیستبومها افرازهای جدی در جنبههای اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی و حتی ژئوپلیتیک را به دنبال داشته است.
تالابها در اقلیم خشکی مانند ایران نقش حیاتی در چرخه رطوبت ایفا میکنند. با تبخیر کنترلشده، آنها سطح هوا را مرطوب کرده و شرایط مناسبی برای تشکیل ابرهای محلی و بارشهای همرفتی ایجاد میکنند. فقدان این چرخه، بهویژه در تالابهای مهمی مانند شادگان و انزلی، منجر به خشکی بیش از حد هوا شده است. این شرایط نه تنها گرمای شدید را افزایش میدهد، بلکه فرآیند بیابانزایی را تسریع میکند و بحران آب را به یک تهدید جدی کشوری مبدل میسازد.
دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی، وضعیت کنونی را ناشی از ریسکهای نوظهور میداند که کشور بهجای مدیریت آنها، ناخواسته در حال تشدید آنهاست. او بر این باور است که برداشت بیرویه از منابع آبی و عدم رعایت قوانین موجب اوجگیری بحران آب در ایران شده، بهطوریکه شهرهایی مانند تهران با نرخ فرونشست ۳۰ سانتیمتر در سال مواجهاند. او تصریح میکند که تنها با پیادهسازی حکمرانی مؤثر و قوی، میتوان به حل این بحران امیدوار بود.
از سوی دیگر، دکتر رضا سپهوند، دبیر کمیسیون انرژی مجلس، اشاره دارد که بحران آب محدود به کمبود بارش نیست؛ بلکه ناشی از فقدان درک کافی از ارزش واقعی آب و عدم توجه به تجربیات جهانی در مدیریت منابع آب است. وی تأکید میکند که تا زمانی که نظامهای قیمتگذاری و فرهنگ مصرف در هماهنگی قرار نگیرند، هیچ تحولی ممکن نخواهد بود.
خشکشدن تالابها همچنین پدیدههای ثانویهای مانند افزایش طوفانهای گرد و خاک و فشار بر تأمین امنیت غذایی را به دنبال دارد. تالاب ارومیه که در حال حاضر به یک معضل جدی تبدیل شده، میتواند تبعات آن را به تمام فلات ایران بسط دهد.
در نهایت، وضعیت بحرانی آب و نابودی تالابها در ایران ناشی از ترکیب عوامل مختلفی از جمله سوءمدیریت، برداشتهای بیرویه و عدم توجه به دانش جهانی است. احیای چرخه رطوبت و بازگرداندن ابرها تنها زمانی میسر است که سه بخش حاکمیت، مردم و دانش به سوی یک راهکار مشترک حرکت کنند.
در یک میزگرد، دکتر زارع به بررسی نیاز به تدوین یک سند جامع برای امنیت آب پرداخت و اعلام کرد که چنین طرحهایی پیشتر نیز تهیه شده و هماکنون سند جامع موجود است که نکات حیاتی در آن گنجانده شده است.محققان حوزه زلزلهشناسی اعلام کردند که سندی حاکمیتی در آبان سالهای ۱۴۰۱ یا ۱۴۰۲ در شورای عالی آب به تصویب رسید. این سند دارای مفاد کلیدی و سختگیرانهای است، نظیر ممنوعیت صدور مجوزهای جدید و لزوم تغییر در الگوی مصرف. به گفته یک استاد پژوهشگاه، این سند هنوز اعتبار دارد و میتوان نسخهای بازنگریشده برای سال ۱۴۰۴ تهیه کرد. وی افزود که پیادهسازی این اسناد نیازمند اراده قوی از سوی نهادهای دولتی، مجلس و قوه قضائیه است.
این استاد همچنین به نقش قوه قضائیه در مدیریت منابع و مبارزه با تخلفات اشاره کرد و بیان داشت که این نهاد میتواند در اجرای قانون و نظارت بر برداشت از منابع نقش حیاتی ایفا کند. وی هشدار داد که تفسیر نادرست برخی اموال عمومی به عنوان اموال شخصی، میتواند باعث بروز تعارضات قانونی شود.
زارع، این استاد، بر اهمیت وجود حکومتی منظم و مداوم برای پیگیری مسائل کلان آب و زلزله تأکید کرد و گفت که راهحلهای معجزهآسا وجود ندارند. او به این نکته اشاره کرد که جلب همراهی عمومی برای مقابله با چالشها ضروری است و حل مشکلات باید به آرامی و با صبر پیگیری شود.
وی وضعیت آب در ایران را یک مسئله تاریخی توصیف کرد و اذعان داشت که افزایش جمعیت این بحران را تشدید کرده است. با وجود این، او معتقد است که علم میتواند راه حلهایی ارائه دهد.
زارع در ادامه به فرونشست زمین در تهران نیز پرداخت و گفت که این پدیده به وضوح در حال گسترش است. بر اساس گزارشات، فرونشست در برخی مناطق تا ۳۰ سانتیمتر در سال رسیده و این وضعیت نیازمند توجه جدی است. این محقق همچنین به نتایج جدیدی از سازمان نقشهبرداری اشاره کرد که نشاندهنده روند واقعی و نگرانکننده فرونشست زمین است.### خطر فرونشست در تهران در سال ۱۴۰۴
در سال ۱۴۰۴، نقاط پرخطر فرونشست در استان تهران به ویژه در درون شهر تهران و منطقه ۱۸ شناسایی شدهاند. پیشتر، آمارها نشان میدادند که شهرهای شهریار و ورامین در این زمینه در کانون توجه بودهاند، اما اکنون منطقه ۱۸ به طور جدی وارد مرحله فرونشست سریع شده است. کارشناسان اعلام کردهاند که این موضوع میتواند به دلیل برداشت زیاد از آبهای زیرزمینی، بخشهای مختلف شهر را تا پایان این دهه درگیر کند.
### وضعیت دریاچه ارومیه
استاد پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله درباره وضعیت نابسامان دریاچه ارومیه اظهار داشت که این دریاچه به نمادی برای مشکلات اکولوژیکی ایران تبدیل شده است. او به دو رویکرد در تحلیل این بحران اشاره کرد؛ یکی رویکرد بوروکراتیک که بر اساس آن با اختصاص بودجه، میتوان مشکلات را حل کرد و دیگری رویکردی که به ناامیدی نسبت به بهبود وضعیت اشاره دارد. زارع افزود که نباید در این دو دیدگاه افراط کرد و تأکید کرد که زخم ناشی از خشک شدن این دریاچه نه تنها یک مشکل محلی، بلکه تهدیدی برای تمام فلات ایران به شمار میآید.
### نیاز به بهرهبرداری از تجربیات جهانی
دکتر رضا سپهوند، دبیر کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی، بر اهمیت استفاده از تجربیات جهانی در جهت توسعه پایدار تأکید کرد. وی در این زمینه گفت که باید از تجارب موفق کشورها بهره گرفت و نیازی به reinvent کردن روشها نیست. سپهوند به نقش مهم نهادها در توسعه اشاره کرد و ابراز داشت که برای ایجاد تحولات در حکمرانی آب و روابط میان نهادها و مردم، اعتماد عمومی باید شکل گیرد.
وی همچنین تأکید کرد که حکمرانی آب باید بهگونهای سازماندهی شود که تمامی جنبههای زندگی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را در بر بگیرد و ضمن حل مشکلات گذشته، توجه به قوانین موجود را جدی گرفت. سپهوند بیان کرد که عدم باور حاکمیت به اهمیت آب و نداشته آموزش کافی موجب بروز مشکلات کنونی شده است.
### قانون برنامه هفتم و صنایع آببر
دبیر کمیسیون انرژی با اشاره به توجه به صنایع آببر در قانون برنامه هفتم توسعه، خاطرنشان کرد که قانون موجود به این صنایع پرداخته و تأکید بر اجرای آن از اهمیت ویژهای برخوردار است. وی افزود که بدون توجه به آموزش و فرهنگسازی در این حوزه، مسیر رسیدن به حکمرانی مطلوب آب دشوار خواهد بود.**معرفی صنایع آببر و الزامات جدید برای مصرف آب**
صنایع آببر به صنایعی اطلاق میشود که سالانه بیش از ۳۰۰ هزار مترمکعب آب مصرف میکنند. سپهوند، با اشاره به اهمیت این صنایع در برنامه هفتم توسعه، اعلام کرد که به جز صنایع غذایی و بهداشتی، سایر صنایع موظف به استفاده از آب چرخانی، پساب و منابع جایگزین هستند. او بر لزوم تأکید جدی به این موضوع تأکید کرد و گفت که هیچ صنعتی نمیتواند از این الزام معاف شود. به گفته وی، سرمایهگذاری در این زمینه میتواند برخی از مشکلات آب در شهرهای پرجمعیت مانند تهران و اصفهان را حل کند.
وی همچنین به عدم اجرای قوانین موجود انتقاد کرد و پرسید چرا برخی قوانین قابل اجرا نیستند. سپهوند بیان کرد که معضلات عدم اجرای قانون از گذشته در دولتهای مختلف وجود داشته و این امر باعث شده که برنامههای توسعه کمتر از ۳۳ درصد به اهداف خود برسند. وی اضافه کرد که برای نخستین بار مجلس و هیئت دولت درباره پیشرفت برنامه هفتم گزارش ارائه کردهاند و اعلام شد که حدود ۳۷ درصد اهداف سالانه محقق شده است.
سپهوند افزود که ضعف ساختار اجرایی کشور به مانع جدی در اجرای قوانین تبدیل شده و حتی یک کارشناس میتواند اجرای قانون را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین، اصلاح و هماهنگی در ساختارها ضروری است تا امکان اجرای قوانین فراهم شود. همچنین بهرهمندی از تجربیات جهانی و فناوریهای نوین در زمینه آبچرخانی، بهویژه در برنامه هفتم توسعه مطرح شده است.
**چالشهای آب شیرینکنها**
به موضوع آب شیرینکنها نیز اشاره شد، حيث سپهوند اعلام کرد که تمرکز بر روی این فناوریها به شکل فعلی از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست. او پیشنهاد داد که مدلهای کشورهایی نظیر امارات و عربستان که علاوه بر آب، محصولات جانبی ارزشمندی تولید میکنند، باید دنبال شود تا ارزش افزوده ایجاد گردد.
وی تأکید کرد که عدم کارایی و صرفه اقتصادی در این فناوریها میتواند منجر به کاهش رقابتپذیری صنایع و مسائل اجتماعی مختلف شود.
**ضرورت تغییر نگرش نسبت به منابع حیاتی**
سپهوند بر ضرورت تغییر نگرش حاکمیت در خصوص منابع حیاتی مانند آب، سوخت و انرژی تأکید کرد. او بیان داشت که تا زمانیکه ارزش این منابع در سیاستگذاریها مشخص نشود، نگرش مردم تغییر نخواهد کرد. وی همچنین به تغییرات فرهنگی در مصرف انرژی در میان خانوادهها اشاره کرد و اظهار داشت که مردم حس ارزش بیشتری به منابع انرژی دارند.
**سند امنیت آب**
در ادامه، دکتر هومان لیاقتی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، به بحث سند امنیت آب اشاره کرد و گفت که این سند به طور مستقیم با سند امنیت غذایی مرتبط است. او بر اهمیت این دو سند در تأمین امنیت غذایی و آبی تأکید کرد و خواستار توجه به آنها در برنامهریزیهای آینده شد.**تدوین سندی در زمینه مدیریت منابع آب**
در یک سند جدید که توسط دکتر اسکندر زند، فردی با تجربه در زمینه علوم آب، تهیه شده است، به موضوعات مختلفی از جمله وضعیت منابع آبی و اثرات کاهش تولید برخی محصولات به دلیل محدودیتهای آبی پرداخته شده است. در این رابطه، دکتر زند به سرانه مصرف آب در ایران اشاره کرد و گفت که این میزان بین ۱۱۰۰ تا ۱۲۰۰ مترمکعب برای هر نفر در سال تخمین زده میشود. وی نسبت به وضعیت بحرانی آب در کشور هشدار داد و گفت که مرز بحران در حدود ۱۵۰۰ مترمکعب است.
بنا به اظهارات این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، اجرای فناوریهای جدید مانند بازچرخانی آب در تهران نیازمند تغییرات قانونی و اقتصادی است. با وجود تمایل شرکتهای خارجی برای ورود تکنولوژیهای نوین، مسائل مربوط به بازگشت سرمایه مانع از تحقق این طرحها شده است. دکتر زند تأکید کرد که باید به توان داخلی توجه شده و جوانان، دانشگاهها و شرکتهای دانشبنیان در راستای توسعه فناوریهای کاهش مصرف آب بهرهبرداری شوند.
وی همچنین بر اهمیت گنجاندن تفکر اکوسیستمی در اسناد کلان تأکید کرد و توضیح داد که تالابها و دریاچهها جزئی از یک اکوسیستم مفهومی هستند که از بین رفتن آنها پیامدهای گستردهای به همراه خواهد داشت. دکتر زند با اشاره به وضعیت بحرانی تالابها در کشور، از کاهش شدید تالابها، به ویژه دریاچه ارومیه، ابراز نگرانی کرد و به ضرورت مدیریت یکپارچه منابع آب و اتخاذ تصمیمات مؤثر توسط نهادهای مربوطه تأکید نمود.
او همچنین به تجربه شخصیاش از تالاب شادگان اشاره کرد و گفت که عدم رسیدگی به این مناطق میتواند عواقب جدی به همراه داشته باشد. در پایان، وی بر لزوم توجه به وضعیت منابع طبیعی کشور و حفظ محیطزیست تأکید کرد و به زوال تمدنی به عنوان یک تهدید واقعی اشاره نمود.
