**نگار علی** – هوش مصنوعی (AI) به عنوان یک عامل کلیدی در قدرت اقتصادی و نفوذ ژئوپلیتیک شناخته میشود و دیگر به عنوان یک انتخاب فناورانه محدود نمیشود. کشورهای حاشیه خلیج فارس، بهویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی، از سال ۲۰۲۴ به مبارزهای جهانی در زمینه هوش مصنوعی با سرمایهگذاریهای بیسابقه پیوستهاند. این کشورها با تعهداتی بالغ بر ۱۰۰ میلیارد دلار، در تلاشاند تا در عرصه جهانی پیشی بگیرند.
این وضعیت در حالی است که ایران با چالشهای ساختاری و بوروکراتیک در اجرای برنامههای ملی خود مواجه است. رقبای منطقهای ایران در حال جذب سرمایه و زیرساختهای جهانی هستند، اما عدم هماهنگی در حکمرانی و کندی عمل در داخل، بزرگترین مانع ایران در تبدیل پتانسیل نیروی انسانی به قدرت مؤثر محسوب میشود.
**جاهطلبیهای سعودی: سرمایهگذاری ۱۰۰ میلیارد دلاری**
عربستان سعودی با اجرای «پروژه تعالی»، یک سرمایهگذاری تاریخی ۱۰۰ میلیارد دلاری را در زمینه تقویت قابلیتهای هوش مصنوعی آغاز کرده است. هدف این پروژه فراتر از صرف پذیرش فناوری، به دست آوردن برتری بینالمللی در هوش مصنوعی به منظور تسریع اهداف «چشمانداز ۲۰۳۰» است. این سرمایهگذاری بر تغییرات در بخشهای کلیدی مانند بهداشت و درمان متمرکز شده است.
در همین راستا، شرکت دولتی HUMAIN که تحت نظارت ولیعهد و صندوق سرمایهگذاری عمومی (PIF) تأسیس گردید، خدماتی گسترده در حوزه هوش مصنوعی ارائه میدهد و با غولهای فناوری مانند NVIDIA و AWS همکاری میکند. این همکاریها به خصوص شراکت با Qualcomm در ارائه مراکز داده پیشرفته، تفاوت زیرساختی عمیقی بین عربستان و رقبای منطقهای ایجاد میکند.
**راهبرد دوقلوی امارات: مدیریت سرمایه و توسعه مرکز داده**
امارات متحده عربی نیز با سرعت بالایی به مسیر خود ادامه میدهد. در سال ۲۰۲۴، دولت ابوظبی شرکت سرمایهگذاری دولتی MGX Fund Management Limited را تأسیس کرد و هدف آن مدیریت ۱۰۰ میلیارد دلار دارایی در زمینه هوش مصنوعی است.
علاوه بر این، امارات برنامههایی برای ساخت بزرگترین مرکز داده هوش مصنوعی در خارج از ایالات متحده اعلام کرده است که قرار است در تمامی صنایع به عنوان بنیادی برای رشد AI عمل کند. این کشور همچنین با تأسیس یک پردیس مشترک بزرگ AI با همکاری ایالات متحده به دنبال تعمیق رابطههای فناورانه و دیپلماتیک است.
**پیامدهای همکاریهای غرب و خلیج برای ایران**
تحکیم همکاریهای غرب با عربستان و امارات در حوزه هوش مصنوعی، ورود ایران به زنجیره تأمین سختافزاری را دشوارتر خواهد کرد. این شرایط باعث میشود که ایران بر تواناییهای بومی و دفاعی خود تمرکز کند تا بازدارندگی استراتژیک را حفظ نماید. سرمایهگذاریهای عظیم در خلیج فارس همچنین خطر «تخلیه مغزها» را افزایش میدهد و این احتمال را قوت میبخشد که نیروی انسانی ایران به مزیت رقابتی کشورهای همسایه بدل شود.
| کشور | سرمایهگذاری/تعهد مالی کلان | نهاد راهبردی کلیدی | تمرکز اصلی | وضعیت همکاریهای خارجی |
|——————-|——————————|—————————–|———————|————————-|
| عربستان سعودی | ۱۰۰ میلیارد دلار (پروژه تعالی) | HUMAIN | هوش مصنوعی و داده |
| … | … | … | … | … |### تحولات جدید در زمینه هوش مصنوعی در منطقه
در پاسخ به تحرکات رقابتی در زمینه هوش مصنوعی در منطقه، ایران در تلاش است تا از طریق تدوین یک راهبرد ملی، موقعیت خود را تقویت کند. به رغم این تلاشها، ناهماهنگیهای داخلی و سرعت عمل پایین به عنوان موانع اصلی عمل میکند.
### جدال بر سر متولی و تأمین مالی طرح ملی هوش مصنوعی
تصویب طرح ملی هوش مصنوعی کشور در تاریخ ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۴ در مجلس شورای اسلامی با هدف گسترش اکوسیستم AI و ایجاد زیرساختهای مطمئن انجام شد. این طرح به دنبال پیشرفت در حوزههای دفاع، سلامت و حکمرانی عمومی است.
در این راستا، بحث و جدلهای شدید بر سر تأمین مالی و سرپرستی این طرح به وجود آمده است. نمایندگان دولت به این طرح اعتراض کردند و اعلام کردند که اینگونه برنامهها نیاز به سرمایهگذاری دولت دارد. از سوی دیگر، نمایندگان حامی طرح تأکید کردند که به تأخیر افتادن اجرایی شدن، زمان ارزشمندی از کشور را هدر میدهد.
این اختلافات در حالی صورت میگیرد که رقبای منطقهای در حال سرمایهگذاریهای کلان هستند. همچنین، نگرانیها حول همپوشانی نهاد جدید پیشنهادی با نهادهای موجود وجود دارد که ممکن است بوروکراسی غیرضروری ایجاد کند.
### نیروی انسانی نخبه: دارایی بزرگ ایران در عرصه هوش مصنوعی
بر اساس گزارش «شاخص هوش مصنوعی ۲۰۲۵» منتشر شده توسط مؤسسه Stanford HAI، یکی از مهمترین منابع ایران در رقابت هوش مصنوعی، نیروی انسانی با استعداد است که توسط نهادهایی مانند سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان تربیت شده است. با این وجود، کمبود زیرساختهای کافی و فرصتهای شغلی باعث فرار مغزها به خارج از کشور شده است.
متخصصان ایرانی در حوزه هوش مصنوعی به دانشگاههای معتبر آمریکا مهاجرت کرده و در حال تحقیق و تحصیل هستند. این فرایند به نوعی باعث میشود که پتانسیل انسانی ایران به نفع رقبای خارجی تبدیل شود.
در نهایت، دستیابی به موفقیت در برنامه ملی هوش مصنوعی ایران نیازمند یک استراتژی جامع و تضمین مالی قابل اعتماد است.### کاهش هزینههای هوش مصنوعی و فرصتهای بومیسازی در ایران
به دنبال کاهش چشمگیر هزینههای عملیاتی مرتبط با هوش مصنوعی، ایران در موقعیت جدیدی قرار دارد. طبق آمار، هزینه استنتاج برای سیستمهای هوش مصنوعی مشابه GPT-3.5 از نوامبر ۲۰۲۲ تا اکتبر ۲۰۲۴ بالغ بر ۲۸۰ برابر کاهش یافته است. این امر به واسطه بهرهبرداری از مدلهای کوچکتر و مؤثرتر تحقق یافته است. به علاوه، هزینههای سختافزاری هر سال ۳۰ درصد کاهش یافته و بهرهوری انرژی نیز ۴۰ درصد افزایش یافته است.
این تغییرات به ایران کمک میکند تا موانع مالی و سختافزاری ناشی از تحریمها را تا حدی رفع کند. کشور دیگر نیازی به صرف هزینههای زیاد برای عملکرد بالا ندارد و میتواند بر بهینهسازی و بومیسازی تمرکز کند.
### ظهور مدلهای Open-Weight به عنوان یک فرصت
روند دیگری که در حال شکلگیری است، قدرتگیری مدلهای Open-Weight است. این مدلها به صورت عمومی وزنهای آموزشدیده خود را منتشر میکنند و در حال حاضر، فاصله عملکرد آنها با مدلهای بسته به کمتر از ۲ درصد کاهش یافته است. این اتفاق میتواند برای ایران بسیار حیاتی باشد، زیرا اتکا به این مدلها میتواند مسیر جدیدی برای پیشرفت فراهم کند؛ به ویژه اگر دادههای بومی فارسی مورد استفاده قرار گیرد.
در عین حال، یک چالش جدی در سطح جهانی وجود دارد: تخلیه دادههای عمومی با کیفیت. پیشبینی میشود که بین سالهای ۲۰۲۶ تا ۲۰۳۲، اکثر دادههای متنی تولید شده توسط انسان مورد استفاده قرار گیرند. بنابراین، جمعآوری و تولید دادههای بومی فارسی باید به عنوان یک اولویت اصلی در نظر گرفته شود.
### ضرورت تدوین چارچوبهای حکمرانی
رشد سریع هوش مصنوعی، نیاز به تدوین چهارچوبهای حکمرانی دقیقتری را افزایش میدهد. بر اساس آمار اخیر، تعداد حوادث مضر مرتبط با هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۴ به ۲۳۳ مورد رسیده که نشاندهنده افزایش ۵۶.۴ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۳ است. این مسأله بهویژه تهدیدی برای امنیت اطلاعات و ثبات اجتماعی ایران به شمار میآید.
از این رو، ایران باید با وجود چالشهای داخلی، فوریت تدوین چارچوبهای اخلاقی و قانونی در حوزه هوش مصنوعی را در اولویت قرار دهد تا با کاهش ریسکها، آمادگی لازم برای تعاملات بینالمللی را فراهم کند.
### رقبای منطقهای و چالشهای داخلی
در شرایطی که عربستان سعودی و امارات متحده عربی با سرمایهگذاریهای کلان و ساخت زیرساختهای پیشرفته، در حال ایجاد فاصلهای عمیق در زیرساختهای هوش مصنوعی هستند، ایران باید با مشکلات بوروکراتیک و اختلافات سازمانی به مقابله بپردازد. این چالشها میتواند فرصتهای حیاتی برای تقویت موقعیت راهبردی کشور را تهدید کند.
با این حال، کاهش ۲۸۰ برابری هزینههای استنتاج و قدرتگیری مدلهای Open-Weight، به ایران فرصتی کمنظیر برای تقویت موضع خود در رقابتهای هوش مصنوعی میدهد. این کشور میتواند با تکیه بر بومیسازی و بهینهسازی دادههای فارسی، به سرعت بخش مهمی از فاصله ایجاد شده با رقبا را جبران کند.
