**درگذشت چهره ماندگار نشر یزد: رضا مدرس یزدی**
به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین از ایبنا، رضا مدرس یزدی، که در خانوادهای روحانی در اصفهان به دنیا آمد، مسیری متفاوت از تحصیلات دینی انتخاب کرد و به فعالیت در بازار و نشر روی آورد. او موفق شد با تلاش و علاقه به فرهنگ، جایگاه ویژهای در تاریخ نشر یزد به دست آورد. پدرش، حاج شیخ علی مدرس مسگریزدی، یکی از روحانیان معتبر و مدرسان علوم دینی بود و ارزشهای اخلاقی چون زهد و قناعت را به رضا آموخت.
رضا ابتدای تحصیلات خود را در اصفهان گذرانید، اما در سالهای جوانی به دعوت یکی از اعضای خانوادهاش به یزد رفت و به کار در خرازی پرداخت. به زودی او به جمع شرکای بنگاه «گلبهار» پیوست که فراتر از یک کتابفروشی عمل کرد. از آن پس، رضا مدیریت بخشهای مختلف کتابفروشی، چاپخانه و نشریات را در یزد و کرمان بر عهده گرفت.
مدرس یزدی با رویکرد فرهنگی خود، گلبهار را به محل تجمع نویسندگان و پژوهشگران تبدیل کرد، جایی که در شرایط بحرانی کشور نیازی به نشر و انتشار مطالب فرهنگی احساس میشد. او نه تنها به عنوان ناشر و مدیر چاپخانه، بلکه به عنوان یک کنشگر فرهنگی نیز شناخته شد.
رضا مدرس یزدی در مهر ۱۲۹۰ شمسی به دنیا آمد. او فرزند چهارم حاج شیخ علی بود که خود از شاگردان برجسته علما به شمار میرفت و در علوم دینی تدریس میکرد. مدرس یزدی به دلیل زهد و قناعت خود، زندگیاش را با تأکید بر ارزشهای روحانی گذراند و در نهایت در ۱۷ شعبان ۱۳۵۳ ق در اصفهان درگذشت.
پدرش صاحب شش پسر و دو دختر بود و برخی از فرزندانش به تهران رفتند تا در حوزههای مختلف تجاری و فرهنگی فعالیت کنند. رضا به عنوان یکی از چهرههای تأثیرگذار در زمینه نشر و فرهنگ یزد، یاد خود را در دل مردم این دیار برجای گذاشت.
زندگی شخصی
در سن ۱۵ سالگی، رضا با دعوت دکتر محمد مدرس، به یزد عزیمت کرد و در حوزهی خرازی در بازار پنجه علی فعالیت خود را آغاز نمود. به زودی او به جمع شرکای بنگاه گلبهار یزد ملحق شد و تا پایان عمر در مدیریت کتابفروشی، چاپخانه، روزنامه و انتشارات این بنگاه اشتغال داشت. با ورود به یزد در بالاخانهای در محله پشت باغ ساکن شد و پس از ازدواج، در محله چهارمنار خانهای دائمی انتخاب کرد. او به عنوان محمدرضا مدرسزاده شناخته شده و به «گلبهار» مشهور است.
در سال ۱۳۱۸، رضا به سفارش حجتالاسلام حاج سیدعلی محمد وزیری یزدی با خانم صولت احمدی رشتی، از خانواده معروف و بازرگان یزدی ازدواج کرد. حاصل این union سه فرزند به نامهای مهرانگیز (متولد ۱۳۲۰) همسر محمد هرندی، دکتر محمد (متولد ۱۳۲۵) و مهندس علی (متولد ۱۳۳۰) است. محمد دانشآموخته دکتری مهندسی صنایع در دانشگاه صنعتی شریف و علی دانشآموخته مهندسی صنایع میباشد.
در سال ۱۳۳۴، رضا به دعوت حجتالاسلام وزیری، به هیأتمدیره جامعه تعلیمات اسلامی یزد پیوست که هدف آن آموزش کودکان و نوجوانان به شیوه اسلامی بود. او به همراه دیگر اعضای جامعه، به فعالیتهای آموزشی در یزد ادامه داد.
این جامعه در همان سال به دستور آیتاللهالعظمی بروجردی تأسیس شد و هر عضو هیأتمدیره علاوه بر تأمین هزینههای مدرسه، مسؤولیت پرداخت حقالتدریس یکی از معلمان را نیز بر عهده داشت.
رضا همچنین در هیأتمدیره بیمارستان سیدالشهدای یزد қызмет میکرد که از بیمارستانهای خیریه و مردمی یزد به شمار میرود. از آخرین اقدامات او، وصیت به ساخت آموزشگاه تحصیل مدرّس یزدی بود که در سال ۱۳۷۶ افتتاح شد.
مدرس یزدی از زبان آذریزدی
خاطرات مهدی آذریزدی، نویسنده برجسته کودک و نوجوان، که زمانی در کتابفروشی وابسته به گلبهار یزد مشغول به کار بود، نشاندهنده ویژگیهای مثبت رضا در تعاملات فرهنگی و اجتماعیاش است. آذریزدی در این باره مینویسد: «کتابفروشی گلبهار یزد یکی از بهترین و مشهورترین کتابفروشیهاست و آقای مدرسزاده انسانی نیکوکار و با اخلاق بود.»
زندگی حرفهای
زندگی حرفهای رضا مدرس به طور مستقیم با آغاز فعالیت بنگاههای گلبهار در اصفهان و تأثیر آن در دیگر شهرها مانند یزد، کرمان و زاهدان مرتبط است. از همینرو، زندگینامه او با پیگیری روند جذب گلبهار در ایران آغاز میشود.
گلبهار در ایران
نخستین اشاره به نام گلبهار در اصفهان در مقالهای در سال ۱۳۱۴ به چشم میخورد که به چاپخانه گلبهار به مدیریت حاج سیدسعید اشاره میکند. بر اساس منابع مختلف، تاریخ تأسیس این چاپخانه بین سالهای ۱۲۸۳ تا ۱۲۹۱ متغیر است و طباطبایی نائینی اصفهانی مسئولیت آن را بر عهده داشت.
**تاسیس کتابخانه گلبهار در اصفهان**
کتابخانه کتابفروشی مطبعه و مدرسه گلبهار در سالهای اخیر به عنوان یکی از پیشگامان عرصه کتاب و کتابخوانی در اصفهان شناخته میشود. این مرکز فرهنگی، در محله گلبهار و نزدیک دروازه اشرف تأسیس شده است. بر اساس اسناد تاریخی، سال 1308 هجری شمسی به عنوان سال تأسیس گلبهار ذکر شده است، هرچند در برخی منابع دیگر، ذکراتی از سال 1297 هجری شمسی نیز به چشم میخورد.
کتابفروشی حاجی سیدسعید، که در محله گلبهار واقع شده، در گزارشهای سال 1298 هجری شمسی نیز اشاره شده است. اما در آمار مربوط به سال 1317 هجری شمسی، نامی از گلبهار و کتابفروشیهای آن زمان به چشم نمیخورد. بر اساس تحقیق مرتضی تیموری، این کتابفروشی تا سال 1382 هجری شمسی به فعالیت خود ادامه داده است. آخرین کتاب چاپ شده در این چاپخانه، مربوط به سال 1375 هجری قمری (حدود 1335 هجری شمسی) است.
چاپخانه گلبهار از سال 1283 هجری شمسی فعالیت خود را آغاز کرده و به روش چاپ سنگی مشغول بود. بر اساس آمار رسمی، فقط یک چاپخانه سنگی و چند چاپخانه حروفی در اصفهان دایر بود. برآورد میشود که گلبهار بیش از نیمی از کتابهای چاپ سنگی اصفهان را منتشر کرده باشد.
**صدور تجربه گلبهار به یزد**
پس از موفقیت کتابفروشی گلبهار در اصفهان، عبدالمولی مولوی اصفهانی، یکی از اعضای خانوادههای فرهنگی، تصمیم گرفت این تجربه را به یزد بیاورد. کتابفروشی گلبهار در یزد به عنوان اولین کتابفروشی مدرن شناخته میشود که دکوراسیونی متفاوت داشت و به مدت طولانی، تنها مرکز کتابفروشی در آن شهر بود.
در این کتابفروشی، افراد مشهور ادبیات یزد مانند عباس مسرّت و عبدالحسین آیتی به بحث و تبادل نظرات میپرداختند. یکی از خدمات ویژه گلبهار، امانت دادن کتاب بود که در شرایط سخت اقتصادی آن زمان، فرصت مناسبی برای کتابخوانی فراهم میآورد.
این شیوه امانتگیری به ویژه در آغاز کار گلبهار مرسوم بود و تأثیر زیادی بر گسترش فرهنگ کتابخوانی در یزد داشت. اگرچه با گذشت زمان این شیوه کمتر مورد استفاده قرار گرفت، کتابفروشیهای دیگر یزد تا سالهای بعد از 1350 هجری شمسی به این روش ادامه دادند.
**چاپخانه گلبهار در یزد**
اولین نشانه از وجود چاپخانه در یزد، مربوط به کتاب «البدایة یا الهدایة» نوشته محمدنقی بن محمد باقر شریف یزدی است که به سال 1277 هجری قمری به چاپ رسید. این رخداد، بیانگر تداوم سنت چاپ کتاب و تأثیر آن بر نشر و فرهنگ در استان یزد است.**چاپ سنگی و تاریخچه آن در یزد**
صنعت چاپ سنگی در ایران با فعالیت کارخانهای به مدیریت استاد ملا محمد، فرزند آخوند ملاحسن، در شهر یزد آغاز شد. این کارخانه سالها به عنوان مرکز اصلی چاپکتابها و نشریات به شیوه سنگی در یزد شناخته میشد. اما نخستین چاپخانه مدرن در این شهر، توسط احمد مدیر، سردبیر هفتهنامه شیرکوه، در سال ۱۳۰۴ تأسیس شد. این چاپخانه در بازار غلامعلی خراسانی تأسیس گردید و در ابتدا از روش ژلاتین برای چاپ استفاده میکرد. بعدها، با دریافت تجهیزات چاپ سنگی از اصفهان، نشریات یزد را به این شیوه تولید نمود.
در این چاپخانه، یکی از معروفترین آثار، «فتحنامه» سروده فرخی یزدی، در تاریخ بیست و سوم خرداد ۱۲۸۹ به چاپ رسید. این مرکز به زودی ابزارهای حروفی سربی را از تهران خریداری و به این ترتیب هفتهنامه شیرکوه را با کیفیت بالاتری تولید کرد.
چاپخانه دیگری با نام کوثر، که در سال ۱۲۹۲ تأسیس شده بود، نیز به فعالیت خود ادامه میداد و از سال ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴، هفتهنامه شیرکوه در این چاپخانه چاپ میشد.
چاپخانه گلبهار نیز در ابتدا به چاپ هفتهنامه شیرکوه و روزنامه یزد مشغول بود و از سال ۱۳۱۲ به تولید هفتهنامه گلبهار پرداخت. این چاپخانه، به واسطه خرید ماشینآلات جدید، توانست نیازهای چاپ یزد را تأمین کند و مردم را از ارسال کارهای چاپی به شهرهای دیگر بینیاز سازد.
مدرس یزدی، به دلیل تفکرات آزادیخواهانهاش، نشریات و اعلامیههای آزادیخواهان و روشنفکران را در چاپخانه خود منتشر میکرد. ولی گروههای مرتجع به ناچار در یزد نشریاتی را از طریق دیگر چاپ کردند. دورهای پرتنش برای چاپخانهها بین سالهای ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۲ به وجود آمد که به خاطر مشاجرات سیاسی، مدرس از چاپ نشریات گروههای غیرمترقی اجتناب میکرد.
نقاط عطف مهم در تاریخ چاپ یزد، شامل سالنامه تأثیرگذار فرهنگ یزد به مدیریت حسین محبوبی اردکانی و همکاری علی محمد کاوه بود که در چند شماره منتشر شد. همچنین، فعالیتهای گلبهار به اوج خود رسید و به دلیل مدیریت مدرس یزدی، جدیدترین ماشینآلات چاپ به این منطقه معرفی شد.
در زمینه انتشارات، گلبهار به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی یزد شناخته میشود و تألیفات بسیاری از فرهیختگان منطقه در این مرکز به چاپ رسیده است. به گفته ناصر انتظاری، این مجموعه همچنان به نگهداری آرشیوی غنی از آثار چاپ شده قبل از انقلاب ادامه میدهد.
گلبهار به عنوان نهادی فرهنگی و اجتماعی، نقشی برجسته در ترویج تاریخ، فرهنگ و ادبیات یزد ایفا کرده و میتوان آن را با نهادهای دولتی وقت مقایسه کرد.**گزارش از بنگاه نشر گلبهار و تأثیر آن بر فرهنگ یزد**
بنگاه کتابفروشی گلبهار در یزد، در ابتدا به عنوان یک مروج فرهنگ و ادب شناخته میشد و تأثیر قابل توجهی بر جامعه فرهنگی این منطقه داشت. کتاب «زبدة العقاید» نوشته محمد ابراهیم، معروف به حاجی آخوند لاری، به عنوان نخستین کتاب چاپ شده از این بنگاه در سال ۱۳۱۴ شمسی منتشر گردید. بر اساس فهرست گردآوری شده توسط منوچهر آراسته، تا سال ۱۳۷۰، نزدیک به شصت عنوان کتاب دیگر از این ناشر به چاپ رسیده است که بیشتر آنها در کتابخانه وزیری یزد موجود میباشند.
ازجمله عناوین برجستهای که تحت نام گلبهار منتشر شدهاند میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
– ۱۳۱۴: «زبدة العقاید» – محمد ابراهیم
– ۱۳۱۵: «سالنامه دبیرستان کیخسروی» – پریبرز نسیمی وزیری
– ۱۳۱۷: «آتشکده یزدان» – عبدالحسین آیتی یزدی
– ۱۳۲۰: «بلوهر» – ترجمه علیرضا ریحان یزدی
– ۱۳۲۵: «زبدة الاشعار» – حسین مضطرزاده یزدی
– ۱۳۲۷: «وقفنامه مرحومین امیرچقماق» – ستی فاطمه
از دیگر دستاوردهای آقارضا، بنیانگذاری انتشارات گلبهار در سال ۱۳۲۰ است که با انتشار کتابهایی نظیر «بهشت و دوزخ» اثر هادی حائری آغاز به کار کرد. این انتشارات در میان سالهای ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۱ ش، آثار متعددی را به چاپ رساند.
آثار مهم این دوره شامل:
– ۱۳۲۰: «بهشت و دوزخ» – هادی حائری
– ۱۳۲۱: «آثار الملل» – غلامعلی شعاع صدر اصفهانی
– ۱۳۳۱: «خارستان» – قاسم ادیب کرمانی
آقارضا، این انسان پرتلاش و فرهنگدوست، در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۶۶ ش درگذشت و در آرامستان خلد برین یزد به خاک سپرده شد.
این گزارش برگرفته از مجموعه «مشاهیر نشر کتاب ایران» جلد ۱۷ و نوشته حسین مسرّت است، که توسط انتشارات خانه کتاب و ادبیات ایران منتشر شده است.
