**گزارش از الهه جعفرزاده**:
هشتاد سال از وقوع زلزله و سونامی ویرانگر مکران میگذرد. این حادثه که در اوایل دهه ۲۰ خورشیدی رخ داد، هزاران نفر را به کام مرگ کشید و به نقطه عطفی در تاریخ لرزهشناسی منطقه تبدیل شد. دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی، در گفتوگو با خبرآنلاین به بررسی این فاجعه و وضعیت سامانههای هشدار در ایران، پاکستان و عمان، به ضرورت آمادگی برای حوادث آینده تأکید میکند.
زارع به تاریخ وقوع زلزله اشاره کرده و میگوید: «در تاریخ هفتم آذر ۱۳۲۴، بزرگترین زلزله با شدت ۸.۰ در ساحل مکران نزدیک مرز ایران و پاکستان به وقوع پیوست. این زمینلرزه منجر به سونامی و کشته شدن حدود ۴ هزار نفر، عمدتاً در مناطق ساحلی مکران، شد.»
**نظام هشدار سونامی در منطقه**
این زلزلهشناس توضیح میدهد که پس از سونامی ویرانگر باندا آچه در اندونزی در دسامبر ۲۰۰۴، سازمانهای بینالمللی اقدام به تأسیس سامانههای هشدار سونامی کردند. زارع بیان میکند: «سامانه هشدار سونامی اقیانوس هند، که ستون فقرات هشدارهای منطقهای است، شامل ایستگاههای لرزهنگاری، شبکههای اندازهگیری سطح دریا و بویههای خاص برای تشخیص عبور امواج سونامی است.»
وی ادامه میدهد: «کشورهای ارائهدهنده خدمات سونامی از جمله استرالیا، هند و اندونزی، دادهها را تجزیه و تحلیل کرده و اطلاعات مربوط به تهدید سونامی را برای کشورهای عضو منتشر میکنند. همچنین، مراکز ملی هشدار سونامی در کشورهای پاکستان، ایران و عمان، بولتنهای مربوطه را دریافت کرده و نکات هشداری را منتشر میکنند.»
**نقش زمانبندی هشدار و مراکز ملی**
زارع با اشاره به زمان رسیدن امواج سونامی به سواحل، استانداردهای هشدار را اینگونه توضیح میدهد: «برای سونامی در مکران، زمان رسیدن امواج به سواحل ۱۰ تا ۳۰ دقیقه خواهد بود. این هشدار بیشتر بر اساس زلزلههای بزرگ طراحی شده است. شبکههای لرزهنگاری بینالمللی در صورت وقوع زلزله بزرگ، به سرعت آن را شناسایی میکنند.»
او یادآور میشود که اگر بزرگای زلزله بالای ۶.۵ تا ۷ باشد، امکان تهدید سونامی وجود دارد، اما برای تهدید جدی، زلزله باید بزرگای بالای ۷.۵ داشته باشد. در صورت وجود چنین زلزلهای در دریا، مراکز ملی بدون انتظار برای تأیید سطح دریا، هشدار سونامی را صادر خواهند کرد.### هشدارها درباره زلزله و سونامی در مکران
به مناسبت هشتاد سالگی زلزله و سونامی مکران که به کشته شدن ۴۰۰۰ نفر انجامید، وضعیت سامانههای هشدار سونامی در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس اطلاعات ارائه شده توسط یک استاد پژوهشکده بینالمللی زلزلهشناسی، عمان در سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸ نخستین سیستم جامع هشدار سونامی را برای دریای عمان راهاندازی کرد. این اقدام نتیجهای از فاجعه سونامی ۲۰۰۴ اقیانوس هند بود که جان بیش از ۲۳۰,۰۰۰ نفر را گرفت.
این استاد بیان میکند که سیستم هشدار عمان با رهبری اداره کل هواشناسی این کشور شکل گرفت و شامل شبکهای از آژیرها، دستگاههای اندازهگیری سطح دریا و لرزهنگاری بود. عمان همچنین به ایجاد یک سیستم هشدار عمومی پیشرفته پرداخته که به تلفنهای همراه مخاطبان در مناطق خطر پیامک میفرستد و تمرینهای عمومی برای تخلیه را بهطور منظم برگزار میکند.
در مقایسه با عمان، سامانههای هشدار سونامی در ایران و پاکستان هنوز در حال توسعه هستند. این دو کشور به قابلیتهای پایش لرزهای و سطح دریا دسترسی دارند، اما به سرمایهگذاری بیشتری برای سیستمهای هشدار نیاز دارند.
### وضعیت گسله مکران شرقی و غربی
گسله فرورانش مکران، که در حدود ۳۰ کیلومتری سواحل مکران واقع شده، از دو بخش متفاوت تشکیل شده است. مکران شرقی در ساحل پاکستان، با جفتشدگی بالا، به شدت قفل شده و تخمین زده میشود که ۵۰ تا ۸۰ درصد از همگرایی ورقه عربی با اوراسیا در این منطقه ذخیره شده است. این نقطه، بالقوهترین مکان برای وقوع یک زلزله با بزرگای بیش از ۸ به شمار میآید.
زلزلهای با بزرگای ۸ در ۲۸ نوامبر ۱۹۴۵ بخشی از این گسله را فعال کرده و تنش به مدت ۸۰ سال در همین محل جمع شده است. در مقابل، وضعیت مکران غربی در سواحل ایران به عنوان یک منطقه ضعیف جفتشده شناخته میشود. این تفاوتها میتواند تأثیرات و عواقب جداگانهای را در صورت وقوع زلزله و سونامی به همراه داشته باشد.**تحلیل وضعیت لرزهای مناطق مکران و نگرانیهای مرتبط**
تحقیقات اخیر نشان میدهد که بیشتر حرکات زمینساخت غیرلرزهای در ناحیه مکران رخ میدهد و این خزش ثابت میتواند ممکن است احتمال وقوع زلزلههای بزرگ را بهطور موقت کاهش دهد. این در حالی است که مفهوم «نبود لرزهای» نیز مطرح است و عدم قطعیت در بازگشت زلزلههای بزرگ در این منطقه نگرانکننده است.
**دو نظریه درباره زلزلههای مکران غربی**
استاد زارع دو نظریه متضاد در خصوص وضعیت لرزهای مکران غربی را ارائه میدهد. نظریه خوشبینانه معتقد است که احتمال وقوع زلزلههای بزرگ در این ناحیه بسیار پایین است. در حالی که نظریه محافظهکارانه بیان میکند که شاید این منطقه به دلیل قفل شدن گسلها، مدت زمان طولانی برای بازگشت زلزله نیاز داشته باشد و این میتواند به وقوع زلزلههای نادر و فاجعهبار بینجامد.
زارع تأکید میکند که این موضوع میتواند یک چالش جدی برای توسعههای دریامحور آینده ایران در سواحل مکران باشد. ابعاد قفلشده بهطور مستقیم بر بزرگی احتمالی زلزله تأثیرگذار است و وجود گسیختگی در این ناحیه ممکن است موجب سونامی بزرگی شود.
**جفتشدن لرزهای و خطر سونامی**
تنشهای جفتشده در مکران شرقی از مهمترین عوامل مرتبط با خطر بروز زلزله و سونامی بزرگ در آینده به شمار میآید. فهم عمق و وسعت این جفتشدن میتواند به بهبود مدلهای پیشبینی سونامی کمک کند.
**نمونهای از تأثیر زلزله ۱۹۴۵**
زارع در خصوص جزیرهای که پس از زلزله ۱۹۴۵ به وجود آمد، میگوید که این جزیره پس از زلزلهای با بزرگای ۸.۰ به وجود آمد و شاهدی بر قدرت این زمینلرزه بود. جزیره به سرعت توسط امواج دریایی فرسوده شد و نشاندهنده تغییرات سریع و پویا در بستر دریا در این منطقه است.
بنابراین، ظهور چنین جزایری بهطور مکرر در سواحل مکران پس از رویدادهای لرزهای اخیر تأییدی بر فعالیتهای لرزهای و تغییرات زمینشناختی در این ناحیه است.
