به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین و بنا بر اطلاعات ایبنا، تیمورتاش یکی از چهرههای تأثیرگذار سیاسی ایران است که در میان مردم به شدت شناخته شده است. او را میتوان به کاردینال ریشیلو، صدراعظم قویهیکل فرانسه که نقش اساسی در قدرتگیری لوئی سیزدهم را داشت، تشبیه کرد. مانند ریشیلو، تیمورتاش هم تأثیر قابل توجهی در صعود رضاشاه به قدرت داشت و به عنوان “تاجبخش” شناخته میشود، اما به سرنوشت مشابهی دچار شد که بسیاری از تاجبخشها با آن مواجه میشوند.
به مناسبت سالروز درگذشت او در نهم مهرماه، گفتوگویی با دکتر مجید تفرشی، تاریخنگار و پژوهشگر امور بینالملل انجام شد که در ادامه به بررسی ابعاد مختلف زندگی و جایگاه تیمورتاش پرداخته شده است.
تیمورتاش که معروف به معززالملک یا سردار معظم خراسانی است، از یک خانواده شناختهشده و با نفوذ برخاسته است. پدر او، میرزا کریم دادخان نردینی، او را برای آموزش به روسیه فرستاد. تیمورتاش در مدرسه نیکلایفسکی، یکی از بهترین مدارس سنتپترزبورگ، تحصیل کرد. دوران تحصیل او در سنین نوجوانی و جوانی در روسیه باعث آشناییاش با فرهنگ و شیوه زندگی اشرافی این کشور پیش از انقلاب اکتبر شد و او توانست در بین نخبگان روس بخوبی نفوذ کند.
تیمورتاش در دوران اقامتش در روسیه جزئی از فرهنگ این کشور شده بود و بر همین اساس، هنگام بازگشت به ایران، با چالشهایی در انطباق با فرهنگ ایرانی مواجه شد. بر اساس خاطرات قاسم غنی، او در مکاتباتش به دلیل نداشتن شناخت کافی از آداب و رسوم ایرانی مورد تمسخر قرار گرفت.
او با تیزهوشی و یادگیری سریع توانست به سرعت در سطوح بالا پیشرفت کند. با این حال، عیاشی و زنبارگی از ویژگیهایی بود که هم به او کمک کرد و هم موجب مشکلاتی در زندگیاش شد.
دکتر تفرشی همچنین به این نکته اشاره کرد که رغم ثروت خانواده تیمورتاش، تصمیم پدرش برای ارسال او به روسیه تحت تأثیر فضای فرهنگی و سیاسی منطقه بجنورد بوده است که به شدت تحت نفوذ روسیه قرار داشت. این ارتباطات برای این خوانین مهم بوده و در روند شکلگیری شخصیت تیمورتاش تأثیرگذار بوده است.در دوران گذشته، روسیه نه تنها به عنوان کشوری مستقل بلکه بخشی از هویت فرهنگی اروپا تلقی میشد. در آن زمان، خانوادههای ایرانی معمولاً فرزندان خود را برای تحصیل به روسیه میفرستادند، زیرا این کشور از لحاظ فاصله و هزینه مزیتهایی داشت. این واقعیت موجب میشد که فرزندان حتی در مدارس کمارزش روسیه هم تحصیل کنند، اما پدر «تیمورتاش» او را به یکی از بهترین مدارس روسی فرستاد.
تیمورتاش دوران تحصیل خود در روسیه آموزشهای نظامی، سیاسی و دیپلماتیک را دریافت کرد و زبان روسی را به خوبی فرا گرفت، همچنین زبانهای فرانسه و انگلیسی را نیز در حد کمتری آموخت. پس از بازگشت به ایران، او به سمتهای مهمی در تهران و مشهد دست یافت و قبل از وقوع کودتا، شخصیت تأثیرگذاری در عرصه سیاسی ایران معرفی شد. در این دوران، او به عنوان حاکم گیلان در نهضت جنگل نیز فعالیتهایی داشت.
تیمورتاش در سرکوب نهضت جنگل نقش ایفا کرد، اقدامی که به نوعی به او نسبت داده میشود و به گفتهها شاخ و برگهایی اضافه شده است. در مورد اعدام «دکتر حشمت طالقانی» نیز به باور عمومی، او در میانه راه از نهضت جنگل جدا شده و در نهایت به اعدام محکوم شد. این واقعه در تاریخ ایران به تلخی یاد میشود و تاکید بر اماننامهای است که به او داده شده بود.
تیمورتاش به همراه «میرزا عبدالجوادخان قریب» دیگر عاملی که در این اعدام نقش داشت، به مرور زمان به شخصیتی مغضوب تبدل شد. به رغم این، تلاشهای او برای ساماندهی جدید در ایران در سالهای ۱۲۹۷ تا ۱۲۹۹ در اسناد جهانی قابل مشاهده است. او قبل از کودتا چندین بار با مقامات خارجی، به ویژه از بریتانیا و شوروی، ملاقات کرده و تلاش کرد تا نظر آنان را به سمت خود جلب کند.
نقش تیمورتاش در جلب حمایت بریتانیا برای انجام کودتا اهمیت بالایی دارد و میتوان او را به عنوان یک تسهیلگر در این زمینه توصیف کرد. هرچند او در نفس کودتا فعال نبود، اما پس از وقوع آن به سرعت به عرصه سیاسی بازگشت.### تحلیل موضع تیمورتاش درباره نهضت جنگل و ارتباط آن با روسها
نگاهی به رویکرد تیمورتاش نسبت به نهضت جنگل نشان میدهد که این موضوع پیچیدگیهای خاص خود را دارد. نهضت جنگل دارای مراحل مختلفی است و فردیتها و گروههای مختلفی در آن مشارکت دارند. در ابتدای این نهضت، اتحاد مذهبی و سنتیها حمایت از میرزا کوچک خان را به عهده داشتهاند. میرزا نیز خود به شعائر دینی پایبند بود. با گذشت زمان، گروههای چپ و سوسیال دموکرات از جمله احسانالله خان و حیدرخان عمواغلی وارد میدان شدند و کنترل نهضت را به دست گرفتند. در این میان، حکومت شوروی جدید به رهبری لنین نیز به نهضت جنگل توجه ویژهای نشان داد و این گروهها با هماهنگی مأموریتهای خود، حمایت لنین را برای نهضت جلب کردند.
از سال ۱۹۲۰ به بعد، یعنی یک سال قبل از کودتای ۱۲۹۹، رویدادهای مهمتری شکل گرفت. اولین وزیر مختار شوروی در ایران، تئودور رُتشتین، پس از بررسی اوضاع به لنین نسبت به بیپیشینه بودن نهضت هشدار میدهد و از او میخواهد که در این زمینه احتیاط کند. همزمان با تغییر نظر شوروی در مورد نهضت جنگل، تیمورتاش نیز بهطور جدیتر علیه این نهضت اقدام میکند. هرچند نسبت به هماهنگی بین آنها ابهاماتی وجود دارد، اما شواهد نشان میدهد که این تحولات همزمان بوده و تأثیراتی بر آینده نهضت گذاشته است.
### نظرات مختلف درباره کودتای ۱۲۹۹ و دخالت بریتانیا
در زمینه کودتای ۱۲۹۹ نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی از محققان، از جمله دکتر همایون کاتوزیان، بر این باورند که در میان مقامات بریتانیایی در مورد این کودتا اختلاف نظر وجود داشته است. به عقیده تاریخنگاری رسمی جمهوری اسلامی، تمامی بریتانیا بهطور کامل از این اقدام حمایت کردند، اما برخی دیگر نیز تصور میکنند که مقامات بریتانیایی از این کودتا بیخبر بودند.
واقعیت این است که نوعی وحدت نظر در مورد بریتانیای آن دوره وجود نداشت. در لندن، بین وزارت جنگ و وزارت خارجه، رقابتهای سیاسی شدید حاکم بود. لرد جرج کرزن و وینستون چرچیل نیز بر سر موضوعاتی همچون ایران در حال رقابت بودند. کرزن بر لزوم اجرای قرارداد ۱۹۱۹ تأکید داشت، در حالی که چرچیل بر این باور بود که ایران باید بهسرعت دچار تغییرات اساسی شود.
نورمن، وزیرمختار بریتانیا در ایران، نیز افرادی یاغی بود که بیشتر به چرچیل نزدیک بود تا به کرزن. این دیپلمات در تعاملات خود با تیمورتاش و دیگران، به همکاری با سازمانهای امنیتی بریتانیا و تیمورتاش پرداخت و به نظر میرسد که تیمورتاش نقش مؤثری در هدایت برنامههای کودتا داشته است.
### موضع تیمورتاش و تمایل به کودتا
تیمورتاش بهوضوح در موضعی قرار داشت که نیاز به کودتا را احساس میکرد. او با طرفهای انگلیسی درباره ادامه سلطنت قاجاریه و خطرات موجود مذاکره میکرد و بر لزوم اقدام عملی تأکید میکرد. وضعیت جنگ داخلی در روسیه و پیامدهای آن برای ایران نیز بر ضرورت تحولات تأکید داشت و تیمورتاش از این زوایا در مذاکرات خود بهرهبرداری کرد.### تحلیل نقش تیمورتاش پس از کودتای 1299
پس از وقوع کودتا، تیمورتاش با هوشیاری خود تحت تأثیر اوضاع قرار نگرفت. با تصدی سیدضیاء به عنوان نخستوزیر، او با زیرکی به ناراحتی دربار قاجار از این انتخاب پرداخته و با استفاده از تردیدهای انگلیس و ناخرسندی احمدشاه، تلاش کرد عمر دولت سیدضیاء را کوتاه کند. در این راستا، تیمورتاش نقشی کلیدی در ایجاد ارتباطات لازم میان دربار و رضاخان داشت.
تیمورتاش در فرآیند ارتقای رضاخان از فرمانده قزاق تا نخستوزیری و نهایتاً به سلطنت، نقش برجستهای ایفا کرد. لقبی که در آغاز سلطنت به او داده شده، به وضوح به تأثیر او در این تحولات اشاره دارد.
#### آشنایی تیمورتاش و رضاخان
در مورد آشنایی دو نفر باید گفت، آنان یکدیگر را میشناختند، اگرچه ارتباط مستقیم بین آنها چندان مستحکم نبود. تیمورتاش هرچند مستقیماً رضاخان را به انگلیسیها معرفی نکرد، اما در تسهیل قدرتگیری او نقشی کلیدی داشته است. اطلاعات درباره آشنایی آنها قبل از کودتا ناقص است، اما پس از آن، تیمورتاش در تلاش برای تثبیت قدرت رضاخان و معرفی او به عنوان یک ناجی برای ایران بسیار مؤثر عمل کرد.
تیمورتاش با برقراری ارتباطات مؤثر با علمای قم و تأمین حمایت آنها، به تثبیت موقعیت رضاخان کمک کرد. این تواناییهای چانهزنی و مذاکره که در آینده نیز در مسائل بینالمللی نمود خواهد یافت، به رضاخان که فاقد چنین دانش و تجربهای بود، یاری رساند.
#### سوال درباره عدم تصدی قدرت توسط تیمورتاش
در مورد دلایل عدم تصدی قدرت توسط تیمورتاش، میتوان گفت که او زمینه لازم برای این امر را نداشت. او در واقع به عنوان یک شخصیت مؤثر در حکومت نظامی شناخته شده و نقشی مدنی در کنار قدرت نظامی ایفا کرد.
