به گزارش خبردونی به نقل از ایبنا، یکی از رویدادهای مهم در تاریخ سیاسی ایران فرار جمعی از زندانیان حزب توده از زندان قصر در ۲۴ آذر ۱۳۲۹ بود. در این باره با محمدعلی احمدی، تاریخپژوه و نویسنده کتاب «گفتمان چپ در ایران» گفتوگو کردیم.
نخستین سوال درباره دلایل بازداشت رهبران حزب توده است. در بهمن ۱۳۲۷، شاه در مراسمی در دانشگاه تهران هدف ترور قرار گرفت که ناموفق بود. تروریست مورد اشاره، ناصر فخرآرایی، به حزب توده نسبت داده شد. هرچند او به سرعت کشته شد و هنوز مدارکی برای اثبات عضویت وی در حزب توده وجود ندارد، نگرانی شاه از نفوذ احزاب سیاسی، بخصوص حزب توده، باعث شد که این حزب غیرقانونی اعلام شود و بسیاری از رهبران آن دستگیر شوند.
در خصوص نقش حزب توده در این فرار، احمدی معتقد است که بررسی اسناد موجود نشان میدهد که اعضای حزب در طراحی نقشه فرار از زندان نقش داشتهاند. به ویژه، سازمان افسران حزب توده که به طور مخفیانه در دل ارتش شکل گرفته بود، زمینهساز این فرار شد.
سوال بعدی درباره چگونگی پیدایش ایده فرار رهبران حزب توده است. سازمان افسران که سابقاً تحت فشار قرار گرفته بود، دوباره روزهای بهتری را پشت سر گذاشت و در مشورت با رهبران زندانی، اقدام به طراحی این نقشه کرد.
در نهایت، در مورد بازتاب این فرار در رسانهها در تاریخ ۲۴ آذرماه ۱۳۲۹ اطلاعات بیشتری ارائه نشده است، اما اهمیت این رویداد در عرصه سیاسی آن زمان غیرقابل انکار است.در یک رویداد تاریخی، فرار زندانیان حزب توده بهعنوان یک پیروزی مهم برای این حزب و شکست قابل توجهی برای حکومت شاه تلقی میشود. این رویداد نشاندهنده تصاعد قدرت تودهایها در برابر شاه بود، که همواره بر این بود که فعالیتهای این حزب را محدود کند، چراکه حزب توده به عنوان تهدیدی برای سلطنت شناخته میشد. پس از ترور فخرآرایی و کشف دفترچهای با نام حزب توده در جیب او، شاه بهانهای برای سرکوب این حزب بهدست آورد. اگرچه ادعا میشود فخرآرایی از سوی تودهایها تحریک به ترور شده بود، برخی معتقدند شاه خود سناریوی این ترور را ترتیب داده بود تا حزب توده را از میان بردارد. با این حال، فرار تودهایها از زندان نشاندهنده اعتراض و قدرتنمایی این حزب بود و توجه رسانهها را به خود جلب کرد.
این فرار همچنین بهعنوان یک نقطه ضعف بزرگ برای حاکمیت شاه محسوب میشود. نقشه خروج زندانیان بهنحو احساسی و با کمترین ریسک طراحی شده بود، بهطوری که حتی برخی از زندانیان از جزئیات آن بیخبر ماندند. افسران تودهای توانستند رهبران خود را از زندان قصر به مکانهای امنی در تهران منتقل کنند.
تودهایها بعد از فرار به سه نقطه متفاوت انتقال یافتند و شماری از آنها به خارج از کشور رفتند. با وجود اینکه حزب توده بهطور رسمی غیرقانونی اعلام شده بود، در زمان نهضت ملی شدن صنعت نفت، این حزب بهطور فعال در عرصه سیاسی حضور داشت.
تبلیغات حزب توده این فرار را بهعنوان پیروزی بزرگ خود معرفی کرد و شاه را به شدت مضطرب کرد. او تلاشهایی برای پیگرد قضایی عوامل این فرار بهعمل آورد. در این راستا، قبادی یکی از افسران اصلی این عملیات به شوروی پناهنده شد اما در نهایت دستگیر و اعدام شد. دیگر رهبران تودهای نیز پس از کشف فعالیتهایشان به اعدام محکوم شدند.
در تاریخ معاصر ایران، نمونههای معدودی از فرار سازمانیافته از زندان وجود دارد. اما فرار تودهایها با برنامهریزی و نفوذ در نیروهای نظامی و امنیتی، از جمله موارد نادر و بینظیر است.
