به نقل از خبرگزاری خبرآنلاین و به گزارش ایبنا، آناهید خزیر، کتاب «ارمنیان ایران و نامآوران ارمنی» نوشته ایساک یوناسیان توسط نشر نشانه منتشر شده است. در این کتاب، نویسنده به رشد فرهنگ و هنر ارمنیان در ایران و تأثیرات متقابل این دو ملت در طول تاریخ میپردازد. او به تحلیل تاریخ و نقش ارمنیان در عرصههای مختلف فرهنگی و اجتماعی نیز اشاره میکند.
ایران و ارمنستان به لحاظ تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشتهاند. از زمانهای بسیار دور، دوستی میان کوروش بزرگ و تیگران کبیر، پادشاه ارمنستان، دلیلی بر این همبستگی محسوب میشود. ارمنیان با حضور چندین قرن در ایران، آثار فرهنگی و هنری ارزشمندی را به این سرزمین آوردهاند و این آثار تحت تأثیر فرهنگ ایرانی به وجود آمدهاند.
کتاب در هشت فصل تنظیم شده که شامل موضوعاتی از جمله حضور ارمنیان در ایران، دین و مذهب آنها، نقش ارمنیان در سیاست و نظام، و شخصیتهای برجسته ارمنی در زمینههای مختلف چون فرهنگ، ادب، هنر و علوم میشود.
فصل نخست به تاریخ حضور ارمنیان در ایران اشاره دارد و به بررسی آثار تاریخی از جمله کتیبههای بیستون در دوران هخامنشیان پرداخته است. همچنین، آغاز اقامت ارمنیان در دوران صفوی و بهخصوص در زمان شاه عباس اول مورد بررسی قرار گرفته است.
دین و مذهب ارمنیان نیز در این کتاب به دو دوره تقسیمبندی شده که به آداب و رسوم آنها در زمانهای مختلف میپردازد. گفتار دوم کتاب به تأثیرات مذهبی و شکلگیری کلیسای ارمنی اختصاص یافته است.
گفتار سوم به بررسی شخصیتهای ارمنی فعال در زمینه سیاست و نظامیگری اختصاص دارد. از زمان فتحعلیشاه، ارمنیان نقش مهمی در سیاست ایران ایفا کردهاند. معرفی شخصیتهای تاثیرگذار در انقلاب مشروطه و نمایندگان ارمنی در مجالس ملی و شورای اسلامی از دیگر موارد مورد بحث در این بخش است.در بخش چهارم کتاب، ابتدا مقدمهای درباره زبان و الفبای ارمنی ارائه شده و سپس نویسنده به معرفی مطبوعات ارمنیزبان در ایران و چهرههای برجسته ارمنی در زمینههای فرهنگ، ادبیات، مطبوعات و تاریخ میپردازد. نام شخصیتهایی چون هراند قوکاسیان، زویا پیرزاد، لئون میناسیان و دیگران در این زمینه ذکر شده است. گفتار پنجم کتاب به معرفی ارمنیان برجسته در علوم و پژوهشها اختصاص یافته و چهرههای علمی نظیر یرواند آبراهامیان و آرمن کوچاریان معرفی میشوند.
در میدان فرهنگ و هنر ایران، ارمنیان هنرمند با آثار تأثیرگذار در حوزههای متفاوت هنری، از جمله موسیقی، سینما و عکاسی، شناخته میشوند. در بخش ششم کتاب نام نامآوران این عرصه از جمله هنرمندانی در زمینههای معماری، باله و تئاتر ذکر گردیده است.
گفتار هشتم به معرفی هنرمندان ارمنی در هنرهای تجسمی نظیر نقاشی، گرافیک و مجسمهسازی میپردازد. در آخرین گفتار نیز شخصیتهایی از ارامنه نامآور ایران در زیر عنوان «گوناگون» معرفی میشوند.
تاریخ ارمنیان ایران که زادگاه اصلیشان ارمنستان است، تاریخی پرچالش و غنی دارد. ارمنیها اولین ملتی بودند که در سال ۳۰۱ میلادی دین مسیحیت را به عنوان دین رسمی خود انتخاب کردند. آثار تاریخی نشان میدهد حضور ارمنیان در ایران به دوران ساسانیان و هخامنشیان برمیگردد. اساساً اقامت رسمی آنها در ایران به دوره صفویان و به ویژه زمان شاه عباس اول مربوط میشود.
بر اساس گزارش مووسس خورنانسی، یک تاریخنگار ارمنی، بارویر، رئیس یکی از قبایل ارمنی، با آریاکس، پادشاه ماد، متحد شده و در فتح نینوا نقش بسزایی داشته است.
سرزمین ارمنستان در واقع ادامه سرزمین ایران به شمار میآید و هر دو ملت از نژاد آریایی هستند. زبان ارمنی یکی از زبانهای مستقل آریایی است که ارتباط نزدیکی با زبان فارسی دارد. ارمنیان در حفظ نامهای باستانی خود از دورههای هخامنشی و اشکانی کوشا بودهاند.
حضور ارمنیان در آذربایجان غربی و تأسیس کلیساهای متعدد در این مناطق، نشانهای از تاریخ بلندمدت و تأثیرات فرهنگی این قوم در ایران است. سیاستهای حکیمانه پادشاهان هخامنشی به ویژه داریوش موجب رشد اجتماعی و اقتصادی و بهبود وضعیت زندگی در ایران شد.روابط دیپلماتیک مثبت میان دو ملت ارمنستان و ایران بهگونهای شکل گرفت که ارمنیان همواره نقش مهمی در دفاع از مرزهای ایران ایفا میکردند و در نبرد با روم به یاری ایران میشتافتند.
### سومین جایگاه ارمنیان در امپراتوری هخامنشیان
در دوران هخامنشیان، ارمنیان بعد از پارسها و مادها، سومین مقام را در نظام شاهنشاهی بهعهده داشتند. هخامنشیان فرماندهی سپاه خود را نمیتوانستند به جز پارسها، مادها و ارمنیان به دیگر اقوام بسپارند و به همین دلیل، برخی از ارمنیان نیز به عنوان فرماندهان سپاه انتخاب میشدند. روابط نزدیک و دوستانه کوروش هخامنشی با تیگران بزرگ، ولیعهد ارمنستان، گواهی بر دوستی تاریخی این دو ملت است. کوروش ارمنستان را تحتالحمایه ایران قرار داد و پس از در اختیار گرفتن کمک تیگران بزرگ، سپاهی شامل بیستهزار پیاده و چهار هزار سواره نظام ارمنی تشکیل داد.
در زمان داریوش اول، خاندان سلطنتی ارمنستان که به هیودانیان معروف بودند، نقش مهمی در رسیدن او به تخت سلطنت ایفا کردند. همچنین، ارمنیان در سپاه ایران حضوری فعال داشتند. داریوش در کتیبه بیستون به پیروزیهایی که به لطف یک فرمانده ارمنی به نام “دادرشی” در ارمنستان به دست آمده اشاره کرده و در کتیبههای تخت جمشید، یکی از نمایندگان ملتهای تابعه وی، یک ارمنی است. داریوش همچنین معماران و سنگتراشان ارمنی را برای ساخت کاخهای تختجمشید و شوش دعوت کرد و آنها با خانوادههای خود در استان فارس سکونت گزیدند.
با حمله اسکندر مقدونی در قرن سوم قبل از میلاد، ارمنیان با فرستادن چهل هزار سرباز پیاده و هشت هزار سرباز سواره به یاری داریوش سوم شتافتند. در آخرین نبرد میان سپاه داریوش و اسکندر، جناح راست و چپ سپاه ایران شامل ارمنیان بودند. در دوره اشکانیان، روابط میان ایرانیان و ارمنیان با فراز و نشیبهایی همراه بود، چراکه ارمنستان به دلیل جنگهای مکرر بین ایران و دیگر امپراتوریها در موقعیت استراتژیک خاصی قرار داشت. در این دوران، برخی ملکههای ایرانی از میان شاهزادگان ارمنی برگزیده شدند.
### شروع فصل جدیدی در روابط ایران و ارمنستان
در سال ۵۱ پیش از میلاد، پادشاهی ارمنستان به تیرداد، برادر بلاش شاهنشاه ایران سپرده شد. در زمان حمله کراسوس، سردار رومی، به ایران در سال ۵۴ پیش از میلاد، آرد، پادشاه اشکانی به ارمنستان رفته و ازدواجهایی میان دو خانواده سلطنتی انجام شد که فصل جدیدی در روابط میان دو کشور آغاز کرد. پادشاهان اشکانی تبار ارمنستان تا سال ۴۲۸ بر آن سرزمین حکومت کردند، اما پس از سقوط این سلسله، ارمنستان میان ایران و روم تقسیم شد و بخش عمدهای از آن تحت سلطه ساسانیان قرار گرفت.
اولین موج بزرگ مهاجرت ارمنیان به ایران در زمان اردشیر ساسانی و سپس در دوره شاپور دوم در قرنهای سوم و چهارم میلادی اتفاق افتاد و عمدتاً به سمت خوزستان و جنوب غربی کشور رخ داد. همچنین، در دوران حمله سلجوقیان، بسیاری از ارمنیان به ایران منتقل شدند.
دورههای متوالی مهاجرت ارمنیان به ایران ادامه داشت، تا اینکه در زمان شاه عباس، به دلیل حملات سپاه عثمانی، بسیاری از ارمنیان به طور اجباری از جلفای نخجوان به ایران مهاجرت کردند و از میان سیصد هزار نفر، تنها پنجاه هزار نفر به اصفهان رسیدند.رودخانه ارس در مسیر مهاجرت ارمنیان به ایران با مشکلاتی جدی مواجه شد و در این مسیر، تعداد زیادی از آنها غرق شدند. باقیمانده مهاجرین در شهرهای مختلفی شامل کاشان، بندر انزلی، رشت، همدان و مناطق کلاردشت در مازندران و اصفهان ساکن شدند. برخی از ارمنیان که به گیلان و مازندران مهاجرت کردند، به دلیل نامناسب بودن شرایط اقلیمی سریعاً جان خود را از دست دادند و عدهای دیگر به قزوین، دروازه شاه عبدالعظیم تهران و اراک رفتند.
پس از ورود ارمنیان به ایران، شاه عباس با فراخواندن توجه به رفتار غیرانسانی برخی سربازان قزلباش، دستوری صادر کرد که به موجب آن، ارمنیان از هرگونه بدرفتاری در امان باشند و هیچکس حق ندارد آنان را به اسیری بگیرد. او همچنین بخشی از زمینهای نزدیک زاینده رود در اصفهان را به مهاجرین ارمنی اختصاص داد و روستاییان را به مناطق دیگری منتقل کرد.
مهاجرین ارمنی که با خود سرمایه داشتند، به سرعت شروع به ساخت و ساز کردند و نام منطقه جدید خود را جلفای نو گذاشتند. رفتار شاه عباس با این گروه نشاندهنده محبت و حمایت از آنان بود، بهطوریکه امتیازات خاصی به آنها اختصاص داد و اجازه تأسیس کلیساهای جدید را صادر کرد. دو نفر از ارمنیان به نامهای «خواجه نظره» و «خواجه شفراز» مسئول امور جلفای نو شدند و جمع زیادی از ارمنیان به مناصب دولتی رسیدند.
با وجود مشکلات ناشی از مهاجرت، سکونت ارمنیان در ایران به ایجاد رفاه و آسایش دنیای جدیدی برای آنان انجامید. آنها به زودی با محيط جدید سازگار شدند و در مراسم مذهبی خود آزادی عمل داشتند. همچنین موفق به تبدیل شدن به بزرگترین تجار ابریشم ایران شدند و انحصار صادرات این محصول را از شاه دریافت کردند.
اما پس از درگذشت شاه عباس، ارمنیان با چالشها و محدودیتهای جدیدی مواجه شدند. برخی از آنها به سبب فشارهای دولتی و آزار و اذیت مجبور به مهاجرتهای داخلی شده و به تهران و روستاهای اطراف رفتند. در دوره نادرشاه، ارمنیان به پرداخت مالیاتهای سنگین و بسته شدن کلیساها مجبور شدند و عدهای از سران جامعه ارمنی دستگیر و کشته شدند. نادرشاه همچنین تعداد زیادی از ارمنیان را به خراسان منتقل کرد. با این حال، در اواخر سلطنت او، شرایط برای ارمنیان بهبود یافت.در دورههای مختلف تاریخ، ارمنیان به ویژه ارمنیان آرتساخ و سیونیک خدمات ارزندهای به پادشاهان ایران ارائه کردند. نادرشاه پس از این خدمات، در سال 1735 با صدور فرمانی به رسمیت شناختن امتیازات روحانیون ارمنی اقدام کرد و همچنین داراییهای وقفی کلیسا را افزایش داد. در این زمان، برخی مقامات ارمنی به مقامات کلیدی در دربار نادرشاه ارتقا یافتند، به طوری که در مراسم تاجگذاری نادرشاه، جانلیق یا خلیفه ارمنستان به دعوت او به ایران آمد.
در دوره کریمخان زند نیز به ارمنیان توجه ویژهای شد. کریمخان با فراهم کردن تسهیلات برای ارمنیان، شرایط بهتری را برای آنها ایجاد کرد. در این دوره، ارمنیان تهران نخستین کلیسای خود را به نام تادئوس بار تو قیمنوس بنا کردند. دوران قاجار نیز نمایانگر حضور فعالتری از ارمنیان در عرصه سیاسی و نظامی ایران بود. امیرکبیر به آنان در امور مهم مملکتی نقش داد و در جنگهای ایران و روسیه، سربازان ارمنی به طور چشمگیری در ارتش ایران حضور داشتند.
دوران قاجار همچنین به تحولی قابل ملاحظه در وضعیت ارمنیان منجر شد و آنها توانستند در دوران مشروطیت حقوق شهروندی خود را به دست آورند. پشتیبانی پادشاهان قاجار و به ویژه عباسمیرزا از ارمنیان در این زمینه مؤثر بود.
با ورود به دوره پهلوی، ارمنیان با چالشهایی مواجه شدند. رضاشاه با تأثیر از ملاقاتش با آتاتورک، دستور تعطیلی مدارس ارمنیان و ممنوعیت تدریس به زبان ارمنی را صادر کرد. اما در دوره سلطنت پهلوی دوم، با تغییر شرایط، ارمنیان دوباره به استخدام دولت درآمدند و در عرصههای مختلف، از جمله هنر، به موفقیتهای قابل توجهی دست یافتند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وضعیت ارمنیان بهبود قابل توجهی یافت و آنان به عنوان اقلیتی مذهبی برخوردار از آزادیهای فرهنگی و سیاسی شناخته شدند. در دوران جنگ تحمیلی، ارمنیان نیز در کنار ایرانیان جنگیدند و شهیدانی را تقدیم کردند.
پیوند تاریخی میان ارمنیان و ایرانیان در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی همچنان برقرار است و زندگی مشترک آنها تأثیرات عمیقی بر زندگی نسلهای بعدی داشته است. ارمنیان خود را جزئی از تاریخ ایران میدانند و همواره در تلاش برای حفظ میراث فرهنگی و هویت خود هستند.تحولات اجتماعی ایران و تاریخ معاصر آن به شدت تحت تأثیر جامعه ارمنی قرار داشته است. تاریخنگاران بر این باورند که ارمنیان بخشی جداییناپذیر از هویت ملی ایرانیان محسوب میشوند و از دیرباز در کمال صلح و آرامش با دیگر اقوام در ایران زندگی کردهاند. مستندات و سفرنامههای مربوط به قرن هفدهم و هجدهم میلادی نشان دهنده وجود جوامع ارمنی در بسیاری از شهرها و مناطق ایران هستند. بهخصوص آمارهای مربوط به خلیفهگریهای ارمنیان در اصفهان، آذربایجان و تهران حضور مستمر و فعال آنان را تأیید میکند.
در این راستا، کتابی تحت عنوان «ارمنیان ایران و نامآوران ارمنی» نوشته ایساک یوناسیان منتشر شده است. این اثر در ۱۴۰۳ صفحه و با قیمت یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان از سوی نشر نشانه عرضه شده است.
