به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین و بنا به اطلاعرسانی سیاوش پارسامنش، ۱۶ آذرماه در ایران بهعنوان روز دانشجو شناخته میشود. این تاریخ یادآور سه دانشجوی دانشگاه تهران به نامهای مصطفی بزرگنیا، احمد قندچی و مهدی شریعترضوی است که در سال ۱۳۳۲ و در جریان اعتراض به دیدار ریچارد نیکسون، معاون رئیسجمهور وقت ایالات متحده، به شهادت رسیدند. این واقعه نزدیک به چهار ماه پس از کودتای ۲۸ مرداد همان سال در دانشگاه تهران رخ داد.
در این راستا، گفتوگویی با محمدحسین خسروپناه، تاریخنگار و نویسنده آثار مختلف پیرامون تاریخهای سیاسی ایران انجام شده است. در این گفتگو به ریشههای وقایع ۱۶ آذر و نحوه سازماندهی تجمعات دانشجویی قبل از انقلاب پرداخته شده است.
خسروپناه اظهار داشت که سرانجام اعتراضات به کودتای ۲۸ مرداد، گردهماییهایی از سوی دانشجویان به وجود آمد. این تجمعات در ابتدا توسط حزب توده بهصورت میتینگهای کوچک برگزار میشد که اعضای این حزب در مکانهایی تجمع کرده و به بیان نظرات خود میپرداختند. این فعالیتها بهتدریج به دیگر گروههای ملی نیز گسترش یافت و اعتراضات با آغاز محاکمه دکتر مصدق در نقاط مختلف تهران ادامه پیدا کرد.
وی اشاره کرد که در آبانماه، کارگران و دانشجویان اعتصابات و تظاهراتی سازماندهی کردند که بهدنبال آن عدهای بازداشت و تعدادی به تبعید فرستاده شدند. این تجمعات عمدتاً در دانشگاهها و مدارس رخ میداد و نشاندهنده بروز نارضایتیهای اجتماعی در آن زمان بود.
خسروپناه همچنین به نقش احزاب در این اعتراضات پرداخت و اذعان کرد که حزب توده بهعنوان قویترین حزب آن زمان، نقش بسزایی در سازماندهی تظاهرات و اعتراضات داشته است. بهعلاوه، با اشاره به مدرسه دارالفنون، بر نقش محوری دانشگاهها و مراکز آموزشی در شکلگیری این حرکتهای اعتراضی تأکید کرد.در سال ۱۳۳۱، روابط سیاسی ایران با انگلیس به طور کامل قطع شده بود، اما در آستانه تظاهرات ۱۶ آذر، خبری مبنی بر از سرگیری این روابط منتشر شد. همچنین اعلام شد که ریچارد نیکسون، معاون رئیسجمهور آمریکا، در تاریخ ۱۸ آذر به ایران سفر خواهد کرد.
نقش انگلیس و آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد باعث شد تا احزاب و گروههای سیاسی از جمله حزب توده برای اعتراض به این سفر و ارتباط دوباره با انگلیس mobilize شوند. این فعالان به سرعت تجمعات و اعتراضات را آغاز کردند و دانشگاهها و دبیرستانها در حالت آمادهباش قرار گرفتند.
از زمان کودتای ۲۸ مرداد، اعتراضات در سطح کشور به طور پراکنده ادامه داشت و با دستگیریهای مکرر نیز متوقف نشد. یکی از برنامههای مرتبط با سفر نیکسون، اعطای دکترای حقوق به وی بود که قرار بود در دانشکده حقوق دانشگاه تهران برگزار شود. این مسئله سبب شد تا دانشجویان طی روزهای منتهی به این تاریخ، به تظاهرات و اعتصاب بپردازند و در روز ۱۵ آذر این اعتراضات به شدت افزایش یافت.
در آستانه سفر نیکسون، در تلاش برای آرام کردن فضای دانشگاه، تعداد بیشتری از نیروهای نظامی به دانشگاه تهران اعزام شدند تا از بروز هرگونه ناآرامی جلوگیری کنند. روز ۱۶ آذر، درگیریهایی در دانشکدههای مختلف دانشگاه به وقوع پیوست که منجر به خشونت بیشتر از جانب نیروهای نظامی علیه دانشجویان شد.
در این درگیریها، سه دانشجو به نامهای مصطفی بزرگنیا، مهدی شریعترضوی و احمد قندچی جان خود را از دست دادند. این افراد، که هر کدام به نوعی وابسته به گروههای سیاسی مختلف بودند، به دنبال حمله سیستماتیک نیروهای نظامی زخمی و در نهایت کشته شدند. این حوادث باعث شد تا گروههای مخالف کودتا با وجود اختلافات گذشته، برای اعتراضات خود اتحاد بیشتری پیدا کنند.
سرانجام، با وجود شرایط متشنج، مراسم اعطای دکترای افتخاری به نیکسون در ۱۸ آذر به طور رسمی برگزار شد. روز ۱۶ آذر بعدها به عنوان “روز دانشجو” شناخته شد و به یکی از روزهای اعتراضی تبدیل گردید. این روز هر ساله توسط دانشجویان به عنوان یادبودی از وقایع سال ۱۳۳۱ برگزار میشود.
بلافاصله پس از این حوادث، اخبار آن در روزنامههای کیهان و اطلاعات منعکس شد و توجهات زیادی را به خود جلب کرد.در پی انتشار خبرهایی از برخوردهای خشونتآمیز با دانشجویان، برخی روزنامهها به شدت به این اقدامات اعتراض کردند و آن را نشاندهنده رفتارهای دیکتاتوری حکومت دانستند. در این میان، تعدادی از رسانهها نیز دچار توقیف شدند، که خود نشانهای از سرکوب هر گونه اعتراض در کشور به شمار میرود.
این اتفاقات به عنوان یک رویه در جنبش دانشجویی ایران ثبت شد، اما بررسی تغییرات و روندهای بعدی برگزاری چنین اعتراضی نیاز به تحلیل بیشتر دارد.
در رابطه با کودتای ۲۸ مرداد، باید گفت که دولت دکتر مصدق تا آخرین لحظه با دولت آمریکا همکاری داشت. تلاش میشد که از آمریکا به عنوان حامی برای مقابله با فشارهای انگلیس استفاده شود. این ارتباط ادامه پیدا کرد تا اینکه کودتای ۲۸ مرداد با دخالت نیروهای آمریکایی و انگلیسی و اجرای آن توسط نیروهای ایرانی انجام شد. این واقعه در حافظه تاریخی مردم باقی ماند، اما بر روابط بین ایران و آمریکا تأثیر منفی نگذاشت و بالعکس، رابطه این دو کشور در روزهای پس از کودتا تقویت شد.
آمریکا تا سال ۵۷ روابط خوبی با ایران داشت، اما در پی کودتا، برخی گروههای مخالف از جمله جبهه ملی، نسبت به آمریکا موضع انتقادی گرفتند. حزب توده که از قبل آمریکا را یک کشور امپریالیستی میدانست، موضع خود را در برابر دولت تغییر نداد.
در روز ۱۶ آذر، حتی برخی از افراد در درون حکومت به این خشونتها اعتراض کردند. رئیس دانشگاه تهران و زاهدی، نخستوزیر وقت، به شدت نسبت به برخوردها انتقاد کردند. این واقعیت نشان میدهد که نه تنها این روز تاریخی به پایان اعتصابات دانشجویی منجر نشد، بلکه سنتهای اعتراضی در دانشگاهها ادامه پیدا کرد. در سالهای بعد، احزاب و گروههای چپ و ملی جدیدی در جامعه ظاهر شدند و تأثیرگذار شدند.
