**محمد فیروزی** – در توجه روزافزون به روایتهای زنان در تاریخ معاصر ایران، کافه کتاب ثالث روز پنجشنبه ۲۷ آذر میزبان نقد و بررسی کتاب «آهنگ سرگذشت» بود. این کتاب به زندگی بانو فهیمه اکبر در ابعاد شخصی، هنری، اجتماعی و سیاسی طی ۹۱ سال عمر وی میپردازد.
این نشست با حضور چهرههای برجستهای نظیر گلی اکبر (نویسنده و پژوهشگر مقیم آمریکا)، سودابه سالم (نوازنده و استاد پیشکسوت موسیقی)، سایه اقتصادی نیا (مدرس ادبیات فارسی در دانشگاه جورج تاون واشنگتن)، سیدعبدالجواد موسوی (نویسنده و منتقد) و معصومه جوادی نسب (نویسنده کتاب) و سمیرا ابوترابی (داستاننویس و دبیر نشست) برگزار شد.
در ابتدای جلسه، سمیرا ابوترابی به اهمیت موضوع کتاب و زندگی فهیمه اکبر به عنوان یک موسیقیدان و شخصیت فرهنگی اشاره کرد. همچنین تاریخچه و محتوای کتاب «آهنگ سرگذشت» مورد بررسی قرار گرفت و به تلاشهای جوادی نسب در گردآوری روایتهای تاریخی و فرهنگی درباره شخصیت اصلی پرداخته شد، که اهمیت ثبت تاریخ زنده موسیقی و فرهنگ ایران را تأکید کرد.
معصومه جوادی نسب، نویسنده این اثر، درباره انگیزههای خود برای نوشتن کتاب گفت که این پیشنهاد در مرداد ماه سال ۱۳۹۹ از سوی علی اسدزاده، تهیهکننده سریال خاتون مطرح شد. او ادامه داد که با نزدیک شدن به شخصیت فهیمه اکبر و خانوادهاش، تصمیم به نگارش یک اثر جامع درباره این هنرمند گرفت و این فرایند تحقیق و نوشتن دو سال به طول انجامید.
جوادی نسب تصریح کرد که فهیمه اکبر تنها یک خواننده آواز نیست، بلکه شخصیتی جامع و تأثیرگذار در موسیقی و فرهنگ ایران است.
در بخش دیگری از نشست، گلی اکبر، دختر فهیمه اکبر، به صورت ویدئویی به اشتراک تجربیات خود از همکاری با نویسنده کتاب پرداخت. او بیان کرد که در ابتدا نگرانیهایی در مورد توانایی نویسنده برای درک روحیه مادرش داشته، اما به تدریج متوجه شد که جوادی نسب با دقت به داستانهای زندگی مادرش گوش میدهد و تحقیقات خود را بر اساس گفتههای او تکمیل میکند. گلی اکبر به تحسین از کار نویسنده پرداخت و عنوان کرد که نویسنده توانسته است روحیه مادرش را به خوبی درک کند.به تازگی در یک نشست، بررسی زندگی و کارنامه فهیمه اکبر، خواننده نامدار ایرانی، مورد توجه قرار گرفت. گلی، دختر بانو اکبر، در این نشست به ویژگیهای برجسته کتابی که به روایت زندگی مادرش پرداخته، اشاره کرد. او گفت: «این اثر نه تنها بر صدای فهیمه اکبر تمرکز دارد بلکه چالشهای مختلفی که او در زندگی با آنها مواجه بوده است، از جمله فشارهای سیاسی و فعالیتهای اجتماعی و هنری را نیز بازگو میکند.» با توجه به داستانهای تاریخی و جذابی که در کتاب گنجانده شده، گلی افزود که این مفاهیم به نسل جوان امید و انرژی تازهای میبخشد و اهمیت موسیقی در فرهنگ و اجتماع را خاطرنشان میکند. او در پایان از نویسنده کتاب تقدیر کرد و به اهمیت آن در حفظ تاریخ موسیقی ایران اشاره کرد و بر این نکته تاکید داشت که این اثر میتواند الهامبخش نسلهای آینده باشد.
در ادامه این نشست، سودابه سالم، آهنگساز و موسیقیدان، به کاوش در ابعاد زندگی فهیمه اکبر پرداخت. او بینظیر بودن صدای بانو اکبر را مورد سنجش قرار داد و گفت: «تعجبآور است که ترانههایش توسط خوانندگان نامداری چون عاشورپور و نوری اجرا شده اما هیچیک از آنها نامی از او نبردهاند.» سالم همچنین به این نکته پرداخت که صدای فهیمه اکبر با وجود تعلق به موسیقی اروپایی، شعرهایی متناسب با فرهنگ ایرانی داشت.
این موسیقیدان تصریح کرد که زندگی فهیمه اکبر، بهعنوان سندی از قدرت فرهنگی زنان در ایران در دوره مدرن، بسیار فراتر از یک روایت ساده است. او به تناقضهای زندگی زنان در این دوره اشاره و گفت که زنان تحصیلکرده همواره با دوگانگیهایی مواجه بودند. سالم با تأکید بر تنشهای میان سنت و مدرنیته، بیان کرد که داستان فهیمه اکبر نمایانگر چگونگی تلاش او برای حفظ هویت و قدرت در قالب ساختارهای اجتماعی است. او همچنین بیان کرد که این روایت فراتر از زندگی یک فرد، نشاندهنده امکانات زنان در ایران قرن بیستم است.
به گفته سالم، فهیمه اکبر در شرایط محدودی زندگی کرد و هرچند زمانی صدایی به بلندایی نداشت، اما حضورش به وسیله مدیریت صدا و فعالیتهایش در زندگی موسیقایی قابل توجه بود. او بر اهمیت جزئیات زندگی فهیمه اکبر و تأثیراتش بر موسیقی و فرهنگ ایرانی تأکید کرد و یادآور شد که تاریخنگاری موسیقی نتوانسته بهخوبی جنبههای این نوع عاملیت زنانه را ثبت کند.### استاد سالم: فهیمه اکبر به مانند بلبلی در قفس است
استاد سالم که سالها در عرصه موسیقی فعالیت کرده است، در سخنانی به چالشهای موجود در این حوزه پرداخت و بیان کرد: «نمیتوان معنای “نخوندن” را درک نکرد. فهیمه اکبر برای من به مانند بلبلی است که در قفس محبوس شده است.» وی افزود که اکبر به عنوان یک هنرمند شناخته شده و همزمان مادر یک پسر اوتیستیک، با مشکلات و چالشهای زیادی مواجه بوده است. او توضیح داد که کتاب زندگینامه اکبر به طور جامع و دقیقی زندگی او را روایت میکند، اما تأکید کرد که باید به ابعاد پنهان و روشن این زندگی نیز توجه ویژهای داشت.
### اهمیت فرهنگ و میراث گیلانی
این استاد موسیقی اشاره کرد که فرهنگ و هنر در زندگی روزمره مردم گیلان نقش حیاتی دارند. وی بیان کرد: «زنان گیلانی با رقص و موسیقی، سنتها و آداب و رسوم خود را به نسلهای آینده میرسانند. فهیمه اکبر نیز در این راه نقش مهمی ایفا کرده است.» سالم به جزئیات بیشتری از چالشهای شخصی اکبر پرداخت و ابراز امیدواری کرد که کتاب بتواند این ابعاد را به طور عمیقتری به تصویر بکشد.
### الهام بخشی برای نسل جدید
استاد سالم در ادامه به این نکته اشاره کرد که کتاب مورد بحث به خوبی نمایانگر این است که چگونه زنان در طبقات مختلف اجتماعی توانستهاند صدای خود را به گوش دیگران برسانند. او همچنین به رغبت دختر فهیمه اکبر برای ادامه راه مادرش اشاره کرد و گفت: «دخترش در مستند ماه سایه اعلام کرده که به آرزوهایش نرسیده، ولی از تو خواسته که موسیقی را دنبال کنی.»
این موسیقیدان بر اهمیت توجه به فشارهایی که اکبر در زمان خود متحمل شده تأکید کرد و گفت: «آرزو داشتم که نویسنده بیشتر به این ابعاد بپردازد. این چالشها میتوانست به درک بهتری از زندگی وی کمک کند.»
### بررسی زندگی هنرمندان زن
وی در پایان بر ضرورت توجه به زندگی زنان هنرمند در تاریخ ایران تأکید کرد و اظهار داشت: «بسیاری از این هنرمندان با تمام چالشها و مشکلاتی که داشتهاند، آثار ارزشمندی تولید کردهاند. این کتاب میتواند بهعنوان منبعی برای شناخت بهتر این زنان و تلاشهای هنریشان در عرصه فرهنگ و موسیقی ایران مورد استفاده قرار گیرد.»
### نقاط قوت کتاب «آهنگ سرگذشت»
سیدعبدالجواد موسوی، نویسنده و منتقد، در نقد کتاب «آهنگ سرگذشت» به ویژگیهای مثبت آن از جمله خوشخوان بودن آن اشاره کرد. او ضمن ابراز رضایت از مطالعه اثر، گفت: «این کتاب با خوشخوانی خود یک معیار مهم در انتخاب آثار خواندنی را داراست.»
موسوی تأکید کرد که شخصیت فهیمه اکبر به عنوان یک هنرمند برجسته در تاریخ موسیقی ایران و روایت جدید از زندگی او از نقاط قوت این کتاب محسوب میشوند. وی افزود که در تاریخنگاریهای زندگینامهای، جذب کننده بودن شخصیت و شیوهٔ روایت از سوی نویسنده اهمیت فراوانی دارد، و در این کتاب هر دو مؤلفه به خوبی رعایت شده است.
این منتقد در نهایت بر وفاداری نویسنده به واقعیت تأکید کرد و گفت: «با اینکه نویسنده به واقعیتها پایبند بوده، کتاب به هیچ وجه خشک و بیروح نیست.»
نوآوری در پاورقیها
موسوی به نوآوری در طراحی پاورقیها در این کتاب اشاره کرد و توضیح داد: «پاورقیها به صورت همزمان با متن اصلی ارائه شدهاند که این امر به خواننده این امکان را میدهد تا بدون قطع ارتباط با داستان، اطلاعات اضافی درباره شخصیتها و وقایع را دریافت کند.»
او از این روش به عنوان روشی جذاب و مؤثر یاد کرد و افزود که این نوع ارائه اطلاعات میتواند به جذابیت روایت کمک کند. موسوی همچنین بر اهمیت تنوع در روایتها تأکید کرد و گفت: «روایتها از دیدگاهها و زمینههای مختلف بیان شدهاند که به مستند بودن کتاب و جلوگیری از تکراری شدن داستان کمک میکند.»
او با اشاره به حفظ لحن راویان توسط نویسنده، گفت: «این موضوع اهمیت زیادی دارد، زیرا لحن و نحوه بیان افراد مختلف میتواند عمق روایت و احساسات آنها را تقویت کند.»
غافلگیریهای مستمر کتاب
موسوی به غافلگیریهایی که در طول کتاب وجود دارد اشاره کرد و گفت: «اگرچه با چند صفحه مطالعه متوجه میشویم با چه نوع کتابی روبرو هستیم، اما این غافلگیریها تا آخر ادامه دارد و مدام خواننده را مشغول نگه میدارد.»
او با تقدیر از تلاشهای جوادی نسب در تألیف اثر، بر اهمیت آن در ثبت تاریخ موسیقی و فرهنگ ایران تأکید نمود و بیان کرد: «این کتاب فقط زندگی یک نفر را روایت نمیکند بلکه تاریخ و فرهنگ زنان در ایران را به تصویر میکشد.»
تعادل روایت و پژوهش
موسوی با تأکید بر تعادل روایت در کتاب گفت: “تعادل در این اثر به وضوح دیده میشود. خانم جوادی نسب به خوبی از رمانتیزه کردن روایت جلوگیری کرده و از خشک بودن آن نیز پرهیز کردهاند.”
این منتقد همچنین به روانی نثر کتاب اشاره کرد و افزود: «نویسنده با حفظ تعادل در تمامی بخشها، روایت را به طریقی روان و بدون زحمت ارائه داده است. با این حال، از تکرار برخی عبارات در کتاب چندان خوشم نیامد و معتقدم که با یک ویرایش ساده میشد متن را یکدستتر و خواندنیتر کرد.»
نقد ساختار کتاب و میانتیترها
موسوی به ساختار کتاب و کاربرد میانتیترها اشاره کرد و افزود: «این کتاب به سبک روزنامهنگاری نوشته شده و میانتیترها به خوبی انتخاب شدهاند. این رویکرد به خواننده امکان میدهد تا اطلاعات را به راحتی دریافت کند و از غافلگیریهای داستان لذت ببرد؛ با این حال، انتخاب میانتیترها میتوانست بهبود یابد.»
او همچنین به جزئیاتی اشاره کرد و گفت: «در یکی از جملات، نویسنده به بارداری اول اشاره کرده که ممکن است خواننده را از قبل از برخی اتفاقات مطلع کند و این میانتیترها میتوانند نتایج آینده را پیشبینی کنند.»
تأثیر سیاست بر زندگی فهیمه اکبر
موسوی به تمرکز کتاب بر آواز فهیمه اکبر اشاره کرد و بیان داشت: «اگرچه آواز و موسیقی بخش مهمی از زندگی اوست، اما وی نیز در حوزههای اجتماعی فعال بوده و لازم بود که این جنبهها بیشتر مورد توجه قرار گیرد.»
موسوی به ارتباط فهیمه اکبر با سیاست نیز اشاره کرد و گفت: «به عنوان یک خواننده، انتظار داشتم که پیامدهای سیاسی زندگی او به طور جدیتری بررسی شوند.»
نقش جریان هنر در زندگی بانو اکبر
موسوی در انتهای سخنان خود تصریح کرد: «این کتاب شخصیتی را به ما معرفی میکند که به معنای واقعی کلمه نماینده ایران است.»
**نقش فهیمه اکبر و همسرش در ادبیات معاصر ایران**
فهیمه اکبر بهعنوان یک نویسنده و منتقد ادبی، نقش مهمی نه تنها در آثار خود بلکه در زندگی همسرش، محسن اکبر، ایفا میکند. نویسنده به اشاره به صحنهای تأثیرگذار در کتاب، به سخنرانی محسن در زمان اشغال اشاره کرد که او در تالار شهر در سکوت فرو رفته و دلیل آن را نبود پرچم وطنش بیان کرده است. این بخش نشاندهنده عشق و وفاداری عمیق وی به وطنش است.
موسوی، یکی دیگر از سخنرانانی که در این نشست حاضر بود، درباره ابعاد اجتماعی و تاریخی کتاب صحبت کرد و آن را به نوعی نمایانگر وضعیت زنان ایرانی دانست. او به سفر فهیمه به کربلا و تجارب تلخی که در آن سفر داشت اشاره کرد که بهخوبی واقعیات اجتماعی آن زمان را منعکس میکند. بخشی از کتاب به چالشهای اقتصادی و مصادره اموال پس از انقلاب اختصاص دارد.
موسوی همچنین به تجارب دردآور فهیمه پس از 60 سال زندگی مشترک با همسرش که به جدایی ختم شده، اشاره کرد. او تأکید کرد که این کتاب به وضوح نشاندهنده آن است که هیچ شأن و منزلتی پایدار نیست و واقعیتهای تلخ زندگی را به تصویر میکشد. این اثر نگاهی عمیق به تاریخ و فرهنگ ایران دارد.
**دقت در نگارش و جمعآوری اسناد**
سایه اقتصادی نیا، پژوهشگر حاضر در این نشست، نیز با برقراری ارتباط اینترنتی از آمریکا، صحبتهای خود را به سه بخش ساختار، زبان و محتوای کتاب تقسیم کرد. او بر زحمات نویسنده، خانم جوادی نسب، در جمعآوری اطلاعات و مصاحبهها تأکید کرد و گفت که این کار با دقت و ظرافت انجام شده است. او تجربه خود در نگارش را مدنظر قرار داد و اشاره کرد که حتی یک خطا در این اثر مشاهده نمیشود.
اقتصادی نیا به زبان کتاب پرداخته و گفت که نویسنده سعی کرده از عبارات پیچیده اجتناب کند تا مخاطب احساس نزدیکی بیشتری به شخصیتها داشته باشد. بهعلاوه، او کتاب «آهنگ سرگذشت» را با دیگر زندگینامهها مقایسه کرد و بیان داشت که این اثر داستانها را به روایتهای جذاب تبدیل کرده است.
**چالشهای زندگینامهنویسی زنان**
این پژوهشگر همچنین به چالشهای زندگینامهنویسی زنان در فرهنگهای مختلف اشاره کرد و فهیمه اکبر را شخصیتی نامبرد که به دلیل نادیدهانگاریهای تاریخی نیاز به معرفی بیشتری دارد. به گفتة او، فهیمه اکبر نه تنها یک خواننده بزرگ، بلکه نماد اندیشه و فرهنگ در جامعه ایرانی است.### نماینده زنان ایرانی در دنیای مردسالار
فهیمه اکبر، به عنوان یک نماینده موثر زنان در جامعه مردسالار ایران، مورد توجه بسیاری قرار گرفته است. سایه اقتصادی نیا در سخنانی به ویژگیهای بینظیر زندگی و آثار این نویسنده اشاره کرد و گفت: «این کتاب فرصتی ارزشمند برای درک عمیقتر تاریخ و فرهنگ زنان ایران ارائه میدهد.»
### انتقاد از عدم درج نام فهیمه اکبر در موزه رشت
اقتصادی نیا در انتهای صحبتهایش از حذف نام فهیمه اکبر از مکانی که به میراث فرهنگی اهدا شده، انتقاد کرد. او خواستار همکاری چهرهها و فعالان عرصه فرهنگ شد و افزود: «آرزو دارم نام فهیمه اکبر بر سر در خانهاش در رشت، که اکنون موزه مردم شناسی گیلان است، نصب شود.»
### بررسی دستنوشتههای فهیمه اکبر
نشست با سخنان نویسنده کتاب ادامه یافت. در پاسخ سوال اقتصادی نیا درباره نوع نوشتههای فهیمه اکبر، وی گفت: «دستنوشتههای پیوسته و تکنگارههایی از بانو اکبر موجود است که با همکاری گلی خانم اکبر رمزگشایی شدند. این امر به ما کمک کرد تا حس واقعی کلمات مادرشان را به مخاطب منتقل کنیم.»
او همچنین به استفاده از مقالات دیگر فهیمه اکبر اشاره کرد و گفت: «متن خواندنیای که او برای انجمن زنان ایران در واشنگتن نوشته بود، در کتاب لحاظ شده است.»
### چالشهای نویسنده در گردآوری اطلاعات
معصومه جوادینسب، نویسنده کتاب “آهنگ سرگذشت”، در مورد تجربیاتش در نوشتن این اثر صحبت کرد. او به کمبود اطلاعات درباره زندگی فهیمه اکبر اشاره کرد و گفت: «منبع اصلی اطلاعات، گلی خانم اکبر بود که جزئیات اندکی از خاطرات مادرشان ارائه داد. متأسفانه دیگر بستگان بانو اکبر در قید حیات نبودند و این موضوع کار مرا سختتر کرد.»
جوادینسب بر اهمیت مستندات در نوشتن زندگینامهها تأکید کرد و افزود: «کمبود منابع، روند کار را به چالشی زمانبر تبدیل کرد، اما با هر آنچه در دسترس بود سعی کردم تصویر روشنی از زندگی فهیمه اکبر بهدست دهم.»
او از همکاریهای گلی خانم اکبر قدردانی کرد و گفت: «تعامل نزدیک با او به من کمک کرد تا اطلاعات بیشتری از زندگی مادرش به دست آورم.»
با امید به اینکه کتاب “آهنگ سرگذشت” بتواند درخششی از آثار فهیمه اکبر را آشکار کند، نویسنده به حاضران گفت: «این کتاب به درک بهتر نقش او در تاریخ موسیقی و فرهنگ ایران کمک خواهد کرد.»
### انتخاب شخصی فهیمه اکبر در زندگی
جوادینسب همچنین به شکل ازدواج فهیمه اکبر اشاره کرد و گفت: «فهیمه پس از پایان دبیرستان تصمیم به سفر به ایتالیا داشت، اما در نهایت انتخاب کرد که در رشت بماند و با محسن اکبر ازدواج کند. این تصمیم شخصی بهطور کامل مورد پذیرش خانوادهها بود.»**زندگی و چالشهای فهیمه اکبر در دوران پرتنش تاریخ**
فهیمه و محسن اکبر، از جمله خانوادههای تأثیرگذار جامعه بودند و انتخاب فهیمه به عنوان یک شخصیت مستقل، نشاندهنده قدرت تصمیمگیری اوست. فهیمه در سنین مختلف زندگیاش، به ویژه در خانه، از فرصتی مناسب برای یادگیری موسیقی بهرهمند شده است. حضور شخصیتهای برجسته فرهنگی و سیاسی در منزل وی، امکان شکوفایی استعدادهایش را فراهم کرده بود.
جوادی نسب در ادامه به دشواریهای زندگی فهیمه اشاره کرد و گفت: “با تولد نخستین فرزندش، چالشها برای او افزایش یافت. در آن زمان اطلاعات کافی درباره بیماریهایی مانند اوتیسم وجود نداشت و این مسئله فشار روانی و اجتماعی زیادی را به او وارد کرد. علاوه بر این، شرایط سیاسی و جنگ جهانی نیز بر زندگی او تأثیر بسزایی داشت.”
جوادی نسب افزود: “با اشغال گیلان و مشکلات سیاسی ناشی از آن، فهیمه مسئولیتهای زیادی را در خانواده به عهده گرفت و تلاش کرد به خوبی از سه فرزندش مراقبت کند. در عین حال، او به فعالیتهای اجتماعی و هنری خود نیز ادامه میداد.”
در ادامه این نشست، سمیرا ابوترابی، دبیر جلسه، با قرائت بخشی از کتاب “آهنگ سرگذشت”، در مورد انتخاب رنگ جلد کتاب توضیحاتی ارائه داد و گفت که این رنگ، انتخاب مورد علاقه بانو اکبر بوده و ماجرای آن نیز در کتاب ذکر شده است.
