به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، در تاریخ نشر ایران، نامهای برجستهای مانند صنعتیزاده و موسسه فرانکلین شناخته شدهاند. اما در پیشینه این عرصه، شخصیتی از شبستر آذربایجان با نام حسین بریانی شبستری به شکل بیخبر و بیادعا نقشآفرینی کرده است. او در دوران رضاخان، در زمانی که تهران مملو از نشانههای تجدد اجباری بود، با راهاندازی یک دکه کوچک در خیابان علاءالدوله (امروز خیابان فردوسی) و با ابداع «کتابهای سریالی» موفق به جذب جوانانی شد که پیش از آن کمتر به کتاب روی میآوردند. اطلاعات چندانی از زندگی خصوصی حسین بریانی شبستری در دست نیست، به ویژه اینکه تاریخ دقیق تولد و وفات او مشخص نیست. این مغفول ماندن سبب شده تا یاد او در حافظه فرهنگی ایران بیشتر بماند. پرویز دوایی، نویسنده و منتقد، ویژگیهای فیزیکی او را چنین توصیف کرده است: «مردی کوتاهقد با موهای سفید و چشمانی جوان».
### دوران تولد و تحصیل
حسین بریانی شبستری در سالهای پایانی سلطنت ناصرالدینشاه در شبستر آذربایجان به دنیا آمد و در همانجا بزرگ شد تا اینکه به تهران رفت.
### فعالیتهای حرفهای
در تولید آثار خود، شبستری به مشاغل مختلفی مشغول بود، اما فهم عمیق او نسبت به تحولات مدرنسازی رضاخان، به راهاندازی مغازه کتابفروشیاش در خیابان علاءالدوله منجر شد. با این که اطلاعات دقیقی درباره چگونگی ورود او به عرصه نشر در دست نیست، اما به نظر میرسد که او دانش لازم برای راهاندازی کسبوکار خود را داشته است. فضای اجتماعی و فرهنگی آن دوران، احتمال موفقیت او را افزایش داده است و سبب شد تا بتواند در بین جوانان به محبوبیت دست یابد.
دوران رضاخان به عنوان عصر «تجدد اجباری» شناخته میشود. رضاخان به شدت تحت تأثیر جنبش «ترکهای جوان» قرار داشت و با کمک نظامیان، اصلاحات خود را به پیش میبرد. یکی از بارزترین این اصلاحات، تحول در سیستم آموزشی بود. با رشد دیوانسالاری و امکانات آموزشی، تعداد روشنفکران نیز افزایش یافت و طبقه متوسط جدیدی پدیدار شد که دیدگاههای مشابهی نسبت به نوسازی داشتند.
این گروه تبدیل به طبقهای اجتماعی با تأثیرگذاری خاص بر روی نهادهای حکومتی شدند و پس از سقوط رضاشاه، آثار وجودیشان در جامعه نمایان شد. در این دوره، برخی کتابفروشیها به محل تجمع و گفتوگوهای فرهنگی تبدیل گشتند. افزایش سالنهای سینما و نمایش فیلمهای سریالی نیز به موفقیت حسین بریانی کمک کرد. در آن زمان، تهران شاهد فعالیت حداقل پانزده سالن سینما بود، که برخی از آنها به نمایش فیلمهای سریالی معروف بودند.
این تحولات فرهنگی بستر مناسبی برای جوانانی فراهم کرد که به هنر و کتاب من توجه داشتند. ناشران زمان، بیشتر بر مخاطبان میانسال تمرکز داشتند و هیچکدام کتابهای مناسب جوانان منتشر نمیکردند. از این رو، حسین بریانی با ابتکارات خود توانست به نیازهای تازه نسل جوان پاسخ دهد.بریانی، ناشر کتاب جوانان، به زودی توانست در دل نسل جدید جایگاه ویژهای پیدا کند. تاریخ دقیق آغاز به کار این بنگاه مشخص نیست و در سوابق شهرداری تهران، نامی از بریانی به چشم نمیخورد. اما مستندات نشان میدهد که او از سال ۱۳۱۴ شمسی به نشر کتاب مشغول بوده و کتاب «عفریته دوچرخهسوار» جزو اولین آثار او محسوب میشود.
مشخص نیست که بریانی در چه سنی وارد حوزه نشر شده است، اما براساس روایت پرویز دوایی، که در سال ۱۳۲۵ به بنگاه بریانی مراجعه کرده، او به صورت یک مرد قدکوتاه و با موهای سفید، اما چشمانی پرنشاط توصیف شده است. به نظر میرسد که بریانی در اوایل سنین میانسالی، یعنی حدود ۳۵ تا ۴۰ سالگی، این بنگاه را تأسیس کرده و دوران اوج فعالیت او از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۹ شمسی بوده است. پرویز دوایی در دهه سی به فروشگاه برگشته، اما متوجه شده که بریانی دیگر در زمینه نشر فعال نیست و فقط به فروش کتاب مشغول است.
حسین بریانی شبستری به عنوان یک ناشر تأثیرگذار در ایران شناخته میشود. به اعتقاد کارشناسان، ناشران اثرگذار ویژگیهایی دارند که شامل تأثیر بر سایر ناشران، جلب توجه به کتاب و کتابخوانی، ابتکار در کار نشر، موفقیت در فروش، و ارائه تولیدات جذاب و با قیمت مناسب است. بریانی تمامی این ویژگیها را در بنگاه نشر خود داشت. فروشگاه او در خیابان علاءالدوله (فردوسی) واقع بود و این مکان با کلوپ حزب توده که بعدها تشکیل شد، جوانان بیشتری را به خود جلب کرد.
پرویز دوایی در توصیف فروشگاه بریانی آن را دکهای کوچک با میز پیشخوان مینامد، اما او توانست به خوبی جوانان را به سمت کتاب جذب کند. با این حال، بریانی در مستندات نشر ایران کمتر شناخته شده و حتی در پروندههای متوفیات تهران نیز اشارهای به او نشده است.
برخی از تأثیرات بریانی بر ناشران دیگر شامل تأسیس مؤسسهای از سوی همایون صنعتیزاده در دهه سی است که مشتری پروپا قرص او بود. اوتأثیر بریانی بر ایدهها و کارهایش را مهم دانسته و به تأثیر یکسان الن، مدیر انتشارات پنگوئن و حسین بریانی شبستری در ایجاد کتابهای جیبی اشاره میکند.
بریانی همچنین در زمینه تبلیغ و آگهی کتاب پیشرو بود و با ابتکارات خود در این زمینه، اثرگذار شد. در مجموع، تأثیر بریانی بر نشر کتاب در ایران غیرقابل انکار است.**انتشار قصههای تأثیرگذار حسین بریانی**
حسین بریانی، ناشر برجسته ایرانی، با ارائه داستانهای جذاب و مرتبط با نسل جوان، موجب جذب علاقهمندی به کتابخوانی در میان جوانان شد. بسیاری از نویسندگان و کتابخوانها در سالهای بعد از تاثیر او بهرهمند شدند و او به طور غیرمستقیم در توسعه فرهنگی نسلی از ایرانیان نقش داشت.
بریانی روش نوینی در نشر کتاب را در ایران ابداع کرد که به انتشار جزوات ۱۶ صفحهای با قیمت ده شاهی معروف شد. این روش جدید به کتابهای سریالی شناخته میشد و شامل فصلهای کتاب بود که معمولاً در مکانهای حساس قطع میشد و هر هفته در روزهای پنجشنبه عرضه میگردید. خوانندگانی که با فصل اول آشنا میشدند، به شدت مشتاق دریافت ادامه داستان بودند و این امر باعث fidélité آنها به مغازه او شد. با انتشار آثار جذاب و آسانخوان، بریانی موفق شد به استمرار کتابخوانی در میان جوانان کمک کند و تأثیرات مثبتی از خود برجای بگذارد.
اگرچه اطلاعات دقیقی از زندگی حسین بریانی در دسترس نیست، اما به نظر میرسد که او به تألیف نپرداخته و بیشتر مشغول نشر آثار دیگر نویسندگان بوده است.
در فهرستی از آثار منتشرشده توسط او، ۳۴ عنوان معرفی شده است که برخی از آنها به شهرت بالایی رسیدند. کتابهایی مانند «اسرار جینگوز» و «جزیره گنج» که محبوبیت زیادی در بین جوانان داشتند، از این جملهاند. بریانی به جمعآوری آثار مانا و متنوع پرداخته و آنها را به صورت سریالی منتشر کرده است، به طوری که آثارش همچنان در حافظه فرهنگی ایرانیان باقی مانده است.
رمان «جزیره گنج» نوشته رابرت لوئیس استیونسن، یکی از آثار پرطرفدار این ناشر محسوب میشود. این کتاب داستان جیمی هاوکینز و جستجوی او برای یافتن گنجی پنهان را روایت میکند. استیونسن این اثر را با الهام از تجربیات زندگی خود و ماجراهای خیالی کودکانهاش نوشته است و شخصیتهای داستان نیز برگرفته از اطرافیان او هستند. این رمان، به رغم سادگی، عناصری از اخلاق و روانشناسی را نیز در دل خود دارد و جذابیتی خاص برای کودکان و نوجوانان ایجاد کرده است.**دزد دریایی شجاع در دل داستانها**
در دنیای ادبیات ماجرایی، داستان «جزیره گنج» به قلم رابرت لوئی استیونسن به عنوان یکی از اثرهای برجسته شناخته میشود. شخصیت اصلی این اثر، سیلور، دزد دریایی است که با شجاعت و خلاقیت خود، جذابیتهای داستان را به طرز شگفتانگیزی افزایش میدهد. در این میان، جیم، که گاهی به عنوان تماشاگر ماجراها عمل میکند، کمتر از این قهرمان برجسته میدرخشد. به همین دلیل، منتقدان بسیاری، این اثر را بیشتر متناسب با مخاطبان بزرگسال دانستهاند و آن را منبع الهام برای فیلمهای مختلفی قرار دادهاند.
اولین ترجمه «جزیره گنج» به دست بریانی در سال ۱۳۱۶ شمسی منتشر شد. نکته جالب این است که جلد کتاب، آن را به عنوان هشتمین کتاب از نشریات بنگاه کتاب ابوالقاسم طاهری معرفی کرده و متن آن به صورت مختصر و با نثر قاجاری ارائه شده است.
در این راستا، «گنجهای سلیمان» اثر هنری هاگارد، اولین بار در سال ۱۸۸۵ میلادی منتشر شد و به سرعت به یکی از پرفروشترین کتابها تبدیل گردید. موفقیت این اثر باعث شد تا هاگارد در سال ۱۸۸۷ دنبالهای به نام «آلان کواترمن» بنویسد که باز هم با استقبال مخاطبان مواجه شد. این داستان، از جستوجوی گنج حضرت سلیمان با همسفرانی چون هنری کورتیس و کاپیتان جان گود خبر میدهد. در این ماجرا، آنها با خطرات بسیاری روبرو و به قبیلهای به نام کوکانا دچار میشوند.
در جریان جستوجوی گنج، هنگامی که راهنمایی از قبیله در ورودی غار پیدا میشود، فاجعهای رخ میدهد و او به دلیل سقوط سنگ جان خود را از دست میدهد. در نهایت، کواترمن، کورتیس و گود موفق به فرار از غار میشوند و اگرچه به گنج نمیرسند، اما جواهراتی از غار با خود به همراه میبرند. داستانی که هاگارد به نگارش درآورده، به نوعی به رقابت با «جزیره گنج» نوشته شده است.
جالب توجه است که این داستان در زمانی منتشر شد که شناخت مردم از زندگی سیاهپوستان آفریقایی محدود بود. برخی از دلالان جواهر باور داشتند که ماجراهای آن واقعی است و به دنبال گنجهای سلیمان به آفریقا سفر کردند. این کتاب ابتدا برای نوجوانان نوشته شده بود، اما بزرگسالان نیز به خواندن آن علاقهمند بودند.
در سال نخست انتشار، «گنجهای سلیمان» در انگلیس ۳۱ هزار نسخه فروش داشت و در آمریکا نیز مورد استقبال قرار گرفت. ترجمهای از این اثر به زبان فارسی در سالهای ۱۳۱۶ و ۱۳۱۷ توسط ابوالقاسم طاهری به چاپ رسید.
زبان این ترجمه هرچند پیچیده و متاثر از نثر دوره قاجاری بوده، اما در مقایسه با دیگر آثار آن زمان، شفافتر و نسبتاً جذابتر به نظر میرسد. استاد نجفی نیز به کیفیت بالای آثار هاگارد اشاره کرده و آنها را در زمره بهترین رمانهای حادثهای قرار داده است.
ابوالقاسم طاهری، مترجم «گنجهای سلیمان»، یکی از شخصیتهای مهم در عرصه ترجمه به شمار میآید و او در سال ۱۳۲۰ به انگلستان سفر کرده و پژوهشهای قابل توجهی را در زمینه روابط ایران و انگلستان ارائه کرده است.
مجموعه «تارزان» به قلم ادگار رایس باروز نیز از سوی ایرانیان شناخته شده است و نخستین اثر آن، «تارزان میمونها»، در سال ۱۹۱۴ به چاپ رسید. این داستان روایتگر سفر یک زوج انگلیسی در آفریقاست که به خوبی نماد ماجراجوییها و زندگی در طبیعت بکر را به تصویر میکشد.**شورش در کشتی و تولد یک قهرمان: داستان تارزان**
گزارشها حاکی از آن است که در یک سفر دریایی، کارکنان کشتی به شورش پرداخته و دو نفر از سرنشینان را در جنگلهای آفریقا رها میکنند. در ادامه این ماجرا، پسر آنان به دنیا میآید و توسط میمونها ربوده میشود. این کودک که بعدها به عنوان تارزان شناخته میشود، در جنگل و میان میمونها بزرگ میشود. در دوران نوجوانی، او دختری را که به دست بومیها اسیر شده است نجات میدهد و این اقدام او منجر به آشناییاش با جامعه انسانی میشود. پس از آن، تارزان سفرهایی به آمریکا، فرانسه و الجزایر را تجربه کرده و در نهایت به سرزمین خود برمیگردد. در آفریقا، او به عنوان رئیس یک قبیله برگزیده شده و با دختری از آمریکا ازدواج میکند. همچنین، او به قبیله دیگری حمله کرده و مقدار زیادی طلا به دست میآورد. تارزان و پسرش همواره در جست و جوی ماجراجوییهای جدید در کشورهای مختلف هستند.
نویسنده این داستان، ادگار رایس باروز، پس از اولین داستان از مجموعه تارزان، بیش از بیست اثر دیگر مرتبط با این شخصیت را به رشته تحریر درآورد که تاکنون الهامبخش ساخت فیلمهای متعددی بوده است. باروز علاوه بر خلق داستانهای تارزان، آثار دیگری در ژانر علمی تخیلی نیز نوشته که یکی از آنها “خدایان مارس” است. داستانهای تارزان به بیش از ۵۶ زبان ترجمه شده و مورد استقبال قرار گرفته است. باروز در مجموع ۶۸ عنوان کتاب منتشر کرده است.
در ایران، “تارزان” به عنوان یکی از محبوبترین و پراوادتترین کتابهای نوجوانان شناخته میشود. نخستین ترجمه کامل این اثر در سال ۱۳۱۵ توسط انتشارات بریانی به شکل جزوههای هفتگی منتشر شد. به گفته پرویز دوایی، مجموعه “عملیات تارزان” شامل چندین جلد با عناوینی چون “تارزان میمونها” و “بازگشت تارزان” است. جلد دوم این مجموعه در آبان ۱۳۱۵ منتشر شد و توسط ابوتراب شایگان ترجمه شده است.
با گذشت زمان و تغییرات زبانی، دوایی به یاد میآورد که در اوایل دهه ۱۳۳۰ به دنبال خرید کتابهای تارزان به دکان حسین بریانی رفت. این فروشنده توضیح داد که در زمان آنها کمبودهایی در چاپ کتابها وجود داشته است. به زودی، ۲۴ جلد از ماجراهای تارزان به چاپ رسید. همچنین، باروز ۹۱ جلد کتاب تحت عنوان “عملیات تارزان” و آثاری دیگر درباره قهرمانی به نام جان کارتر از مریخ را نگاشته است.
مجموعهای از داستانهای پلیسی به نام “نات پینکرتون” که به پلیس مخفی آمریکا اشاره دارد، نیز از دیگر کارهای باروز است که با همکاری ابوتراب شایگان منتشر شد و در عین حال به یاد ناشرینی چون حسین بریانی گرامی داشته میشود.پرویز دوایی، از علاقهمندان آثار ناشر حسین بریانی، در مورد تعطیلی دکه او در دهه 30 شمسی میگوید: «در دهه 40 که دوباره به این دکان مراجعه کردم، متوجه شدم که بساط کتاب و کتابفروشی جمع شده و آقای بریانی به طور کامل ناپدید شده است. این محل به مرکز چاپ نقشه با استفاده از دستگاه اوزالید تبدیل شده بود و آقایی جوان اداره آنجا را بر عهده داشت که به نظر نمیرسید حوصله پاسخگویی به سوالات من درباره آقای بریانی را داشته باشد. در نتیجه، تصمیم گرفتم به دنبال فعالیتهای خود بروم و مزاحمتی برای او ایجاد نکنم.»
دوایی بر اساس رپرتاژی که کیهان انگلیسی درباره بریانی منتشر کرده، بر این باور است که این مقاله احتمالاً در سالهای پایانی دهه 30 نوشته شده است. اما به دلیل سن کم امیرطاهری، تهیهکننده آن رپرتاژ، که در آن زمان حدود 18 یا 19 سال داشت، به احتمال زیاد این مقاله در نیمه اول دهه 40 چاپ شده است. از این رو میتوان نتیجه گرفت که حسین بریانی در سالهای ابتدایی دهه 40 درگذشته است، هرچند شواهد دقیقی در این مورد موجود نیست.
