**برگزاری نشست تخصصی و نمایشگاه نسخ خطی طبی در دانشگاه شهید مطهری**
به گزارش خبردونی، نشست تخصصی و نمایشگاه «نسخ خطی طبی با محوریت ذخیره خوارزمشاهی» توسط معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه شهید مطهری و با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در تاریخ دهم آذرماه ۱۴۰۴ برگزار شد.
این نشست با سخنرانیهایی از سیدرضا قائمی، دبیر جلسه، و دیگر پژوهشگران مطرح همچون محمدحسن یعقوبی و محمد صدر، پژوهشگر تاریخ پزشکی، همراه بود. در اینجا برگزیدهای از نظرات محمد صدر و محمدابراهیم ذاکر ارائه میشود که بیشتر به مطالعه شخصیت اسماعیل جرجانی پرداختهاند.
محمد صدر، پژوهشگر تاریخ پزشکی، در سخنان خود به اهمیت ذخیره خوارزمشاهی در آموزش طب سنتی اشاره کرد و توضیح داد که در قرون دوم و سوم هجری، تالیفات پزشکی به زبان سریانی نوشته میشد و این علم به دست مسیحیان و پزشکان یهودی قرار داشت.
وی به وجود کانونهای علمی در گذشته اشاره کرده و تأکید کرد که یکی از این کانونها، مدرسه جندیشاپور بود که شامل مدرسه، عبادتگاه و بیمارستان میشد. صدر ادامه داد که این مرکز در دوران ساسانیان تا قرن ششم فعالیت داشت و کتابهایی به زبان سریانی از آن زمان بر جای مانده است.
به گفته وی، با آغاز قرن چهارم و پنجم هجری، نویسندگان و محققان به فکر نگارش آثار خود به دو زبان عربی و فارسی افتادند. یکی از این نویسندگان، ابومنصور حسن بن علی بن نوح القمری بود که کتاب «التنویر» را به هر دو زبان نوشت.
صدر همچنین به کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» اثر سیداسماعیل جرجانی اشاره کرد و بیان داشت که اطلاعات دقیقی در مورد او از مقدمه آثارش به دست آمده است. جرجانی در ابتدای این کتاب به ارائه نظرات و مباحث مهم علمی پرداخته است.در تاریخ 504 هجری قمری، سیداسماعیل جرجانی به خوارزم سفر کرد و در آن زمان انگیزه خود از نگارش کتابی مهم را بیان کرد. او خاطرنشان کرده که در دوران تحصیل هیچ کتاب جامع پزشکی وجود نداشت که او بتواند فقط با آن، علم پزشکی را یاد بگیرد. به همین دلیل، جرجانی تصمیم به نگارش کتابی برای پزشکان گرفت تا آنها قادر باشند با مراجعه به یک منبع واحد، دانش پزشکی را فراگیرند. او همچنین از قطبالدین محمد یاد کرده و به قصد خود در استفاده از واژگان فارسی در کتاب اشاره کرده و تأکید دارد که سعی خواهد کرد تا جای ممکن معادلهای فارسی برای واژگان عربی استفاده کند.
صدر اعلام کرد که پس از بررسی دقیق کتاب «ذخیره خوارزمشاهی»، مشخص میشود که این اثر نهتنها در زمینه پزشکی بلکه در زبان و ادبیات فارسی نیز اهمیت بسیاری دارد. او اضافه کرد که در دورهای که متون پزشکی به زبان عربی نوشته میشد، تنها افرادی میتوانستند به علم پزشکی دسترسی پیدا کنند که با زبان عربی آشنا بودند. جرجانی با تألیف این کتاب، علم پزشکی را برای عموم قابل دسترستر ساخت.
وی گفت که جرجانی علاوه بر «ذخیره خوارزمشاهی»، آثار دیگری نیز به زبان فارسی نوشته است، اما در هیچ یک از آنها به اندازه این کتاب بر الگوی نگارش فارسی تأکید داشت. او همچنین اشاره کرد که جرجانی برای پزشکان نیز کتابهای زیادی تألیف کرده و بهطور خاص در «ذخیره» به وضوح مباحث پزشکی را توضیح داده است.
صدر همچنین به تعداد نسخههای موجود از «ذخیره خوارزمشاهی» اشاره کرد و گفت که در حال حاضر حدود صد نسخه از این کتاب در ایران وجود دارد و بسیاری از نسخهها در خارج از کشور نیز در دسترس هستند. به گفته وی، این تعداد نسخههای رونویسی شده نشاندهنده اهمیت این اثر به عنوان منبعی آموزشی برای پزشکان است.
وی تصریح کرد که تصحیح «ذخیره خوارزمشاهی» به اندازه تصحیح شاهنامه دشوار است و افزود که تلاشهای زیادی برای تصحیح این اثر صورت گرفته است. نسخههای مختلف این کتاب از نظر خط و اصطلاحات با هم متفاوتاند، زیرا این آثار در نقاط مختلفی نوشته شدهاند و ممکن است اصطلاحات محلی مختلف را شامل شوند.کتاب “ذخیره خوارزمشاهی” به عنوان منبعی مهم در دستور زبان فارسی شناخته میشود. نویسنده این اثر با اشاره به کاربرد واژه «گر» به معنای «یا»، تأکید کرد که این کتاب شامل اصطلاحاتی است که در برخی مناطق شناخته شده و در دیگر جاها ناشناختهاند. او همچنین اشاره کرد که نسخههای موجود از این کتاب معمولاً ناقص هستند، بهویژه دو نسخه اول که مبانی پزشکی را شامل میشوند. نسخههای کاملتری در کتابخانه سپهسالار و دانشگاه تهران در دسترس هستند، اما همچنین یک نسخه صحیح و قدیمیتر در کتابخانه ملی وجود دارد که به قرن هشتم نسبت داده میشود و به دلیل هویت نویسندهاش، از دقت بیشتری برخوردار است.
نویسنده خواستار ارائه گزارشی از سوی کتابخانه ملی درباره نسخههای موجود شد و خاطر نشان کرد که تأثیر “ذخیره خوارزمشاهی” صرفاً به فارسیزبانان محدود نمیشود. در دوره عثمانی، ترجمههایی از این کتاب به زبان ترکی عثمانی و حتی دو ترجمه عبری نیز از آن صورت گرفته است.
محمدابراهیم ذاکر، پژوهشگر تاریخ پزشکی، به ویژگیهای نسخههای ارزشمند “ذخیره خوارزمشاهی” در کتابخانه سپهسالار پرداخت و گفت که جرجانی، مؤلف اصلی این کتاب، شناختهشده به عنوان سیداسماعیل جرجانی، در قرن پنجم هجری در گرگان متولد شده و در زمان سلطان سنجر در مرو درگذشت. وی با اشاره به اینکه جرجانی آثار زیادی در زمینههای مختلف نوشته، افزود که اطلاعات درباره زندگی او عمدتاً مختصر و محدود است.
ذکر شده است که جرجانی علاوه بر مهارت در پزشکی، در علوم حدیث و فقه نیز سرشناس بود و آثارش تا زمان ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان مورد توجه بوده است. کتاب “ذخیره خوارزمشاهی” به عنوان دانشنامهای بزرگ و جامع در پزشکی ایرانی و به شدت تحت تأثیر منابع گندیشاپور قرار دارد.
ذاکر همچنین ابراز امیدواری کرد که این اثر به زودی منتشر شود و با تحقیقات بیشتر، منابع آن به طور کامل شناسایی و معرفی گردد.در یک پژوهش علمی جدید، اطلاعات دقیقی درباره منابع استفاده شده در کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» ارائه شده است. در این بررسی، جزئیات قابل توجهی از جمله تعداد دفعات ذکر نامهای جالینوس و ابنسینا و عنوانهای آنها در این کتاب لحاظ شده است. علاوه بر این، منابع و کتابهای مرجع نیز تحت نظر قرار گرفتهاند.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد که در مقایسه با دیگر آثار همچون «رازی» و «صیدنه» ابوریحان، تعداد رفرنسها در «ذخیره خوارزمشاهی» کمتر اما نسبت به «قانون» بیشتر و متنوعتر است. این دانشنامه شامل مباحث کلیدی در حوزه پزشکی است و سه کتاب اولیه آن به کلیات علوم پزشکی اختصاص دارد. در اینجا، مباحثی نظیر تشریح، کالبدشناسی و آناتومی به طور مفصل بررسی شده است. همچنین، مباحث مرتبط با مزاج، خلط، آبوهوای مناسب، انتخاب داروها و فیزیولوژی به شیوهای دقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. کتابهای چهارم تا هشتم نیز به بیماریها و روندهای مربوط به بهبود یا بدتر شدن وضعیت بیمار میپردازند.
این پژوهشگر با بیان اینکه بخشهای عملی و نظری در کتاب گنجانده شده، به یک مورد خاص اشاره کرد. وی داستانی را درباره زنی که به دلیل سرطان پیشرفته هر دو پستانش تحت جراحی قرار میگیرد، ذکر کرد و به نوع جراحی و روشهای اجرایی آن در نهصد سال پیش پرداخت. همچنین، موضوع عمل جراحی کاتاراکت و روشهای درمانی اشاره شده است.
محمدابراهیم ذاکر به عواملی که موجب جهانی شدن «ذخیره خوارزمشاهی» شده اشاره کرد و تاریخچهای از یکی از خوشنویسان قرن نهم، به نام نیکروز بن خضرشاه، ارائه داد. او افزود که حمایت شاهزاده شروانشاهی نیز در تولید این اثر ارزشمند نقش داشته است.
وی همچنین ذکر کرد که پیش از «ذخیره خوارزمشاهی»، کتاب «هدایتالمتعلمین» اثر ابوبکر ربیع بن احمد در علم پزشکی نوشته شده که اگرچه به اندازه «ذخیره» جامع نیست، اما به عنوان یکی از کهنترین متون شناخته میشود.
این پژوهشگر در ادامه گفت که در بررسی قسمتی از «ذخیره خوارزمشاهی» متوجه افت حدود ۱۸ تا ۲۵ صفحهای شده و از محققان خواست تا نسخههای موجود را بازنویسی کنند. وی همچنین اشاره کرد که فنخا حدود ۲۸۵ نسخه از این کتاب را در ایران شناسایی کرده و یازده نسخه دیگر نیز در ترکیه وجود دارد، که در مجموع به بیش از ۳۰۰ نسخه میرسد.
